Aranżowanie konstrukcji harmonicznych niesie ze sobą wiele wyzwań, których przezwyciężenie może przynieść efekty w postaci pełnego, nasyconego brzmienia zespołu.
W praktyce muzycznej stosowane są akordy zawierające od trzech do ośmiu dźwięków (czasami nawet do dwunastu). Mogą to być akordy:
a) pełne – zawierające wszystkie składniki,
b) niepełne – zawierające dźwięki z pominięciem prymy, kwinty lub innego składnika,
c) ze zdwojeniem – zawierające zwielokrotnienie któregoś ze składników,
d) zawierające dźwięki obce – czyli nieakordowe.
Dla brzmienia akordu ważna jest jego postać:
a) zasadnicza – z prymą w basie,
b) przewrót – z innym składnikiem akordu w basie,
c) pozycja – wyznaczona przez dźwięk najwyższego głosu.
Akord może występować w układzie:
a) skupionym,
b) rozległym,
c) mieszanym.
Znaczące dla aranżacji jest również łączenie współbrzmień: następstwa i połączenia akordów tonicznych z innymi, pokrewieństwa, sąsiedztwa, sekwencje, progresje, nuty stałe, ostinato harmoniczne, mikstury, równoległe pochody zbieżne i rozbieżne itp.
Wypadkową wertykalnego i horyzontalnego przebiegu harmonicznego są ruchy głosów. Szczególnie aktywne harmonicznie głosy (np. dźwięki prowadzące, dysonanse) prowadzi się zazwyczaj zgodnie z zasadą najbliższej drogi, pozostałe głosy – podobnie lub skokiem (ruch głosów jest też uwarunkowany obsadą). Dźwięki wspólne w akordach przygotowanych, dźwięki obce i inne prowadzi się zgodnie z przyjętą praktyką, zdolnościami i upodobaniami aranżera.
Wybór środków harmonicznych i sposób ich zastosowania mają istotny wpływ na charakter utworu jazzowego. Najlepsze brzmienie akordów uzyskuje się przez zastosowanie obsady jednorodnej pod względem kolorystyki i dynamiki instrumentów. Dlatego zasadą stało się powierzanie realizacji akordów jednej grupie instrumentów (np. wyłącznie blaszanym).
1. Harmonia w fakturze fortepianowej
Układ fortepianowy charakteryzuje się:
a) przewagą akordów w układzie skupionym ze względu na ograniczony zasięg palców,
b) często szerokim rozstawieniem partii obu rąk, co powoduje niezapełnienie przestrzeni dźwiękowej,
c) niekiedy dużym rozdrobnieniem rytmicznym, powtarzaniem dźwięków, łamaniem oktaw i stosowaniem arpeggiów – ze względu na zanikający dźwięk i jego perkusyjny charakter,
d) tendencją do skrótowości i lapidarności zapisu: pomija się niekiedy rytm akompaniamentu, jeśli jest on dostatecznie sugerowany przez rytm melodii.
Ze względu na duże możliwości brzmieniowe i techniczne, partia fortepianu bywa bardzo urozmaicona. Może ona prowadzić:
a) melodię jednogłosową,
b) melodię w oktawie lub oktawach,
c) melodię zwielokrotnioną tonalnie głosami harmonicznymi (przykład 72),
d) melodię akordami blokowymi w prawej ręce, w lewej tylko bas (przykład 73),
e) akordy blokowe w obu rękach (przykład 74),
f) realne zwielokrotnienie jednym lub więcej głosów (mikstura) – charakterystyczne zwłaszcza dla faktury organowej,
g) melodię w prawej ręce, w lewej – towarzyszące jej akordy (przykład 75),
h) miksturę w prawej ręce i akordy tła harmonicznego w lewej (przykład 76),
i) kombinacje wszystkich wymienionych sposobów.
2. Obsada harmonii w małym zespole jazzowym (combo)
Mała liczba instrumentów melodycznych w zespole typu combo sprawia, że ich linie melodyczne się usamodzielniają, a partie basu i perkusji nabierają funkcji wypełniającej.
Przy jednym instrumencie melodycznym partia basu bywa urozmaicona i pełni rolę drugiego głosu harmonicznego. Dwa instrumenty melodyczne mogą prowadzić linie polifoniczne lub stanowić tło dla improwizującego basu. Trzy instrumenty melodyczne realizują linie polifonizujące (jazz nowoorleański, dixieland), a także trójdźwięki, czterodźwięki (brakujący składnik dogrywa bas) lub pięciodźwięki (bez prymy lub kwinty).
3. Obsada harmonii w zespole złożonym z czterech instrumentów melodycznych
Cztery instrumenty melodyczne mogą łączyć się w różnych konfiguracjach. Typowy skład obejmuje dwie trąbki (T1, T2) i dwa saksofony (S1, S2). Stosuje się w nim zazwyczaj:
a) nawarstwianie (T1, T2, S1, S2),
b) okrążanie (T1, S1, T2, S2) – uwydatnia instrumenty „okrążone” (S1, T1),
c) krzyżowanie (T1, S1, T2, S2) – efekt scalający grupy instrumentów,
d) układ wiązany (T1, T2 + S1, S2) – T2 i S1 grają tę samą partię (dla uzyskania zbarwienia),
e) przestawienie (S1, S2, T1, T2) – uwypukla wyższą grupę instrumentów,
f) przestawienie połączone z krzyżowaniem lub okrążeniem,
g) inne układy: np. S1, T1, S2, T2; S1, T1, T2, S2; S1, T1, S2, T2.
4. Obsada harmonii w dużych zespołach (big-bandach)
Duża liczba instrumentów umożliwia realizację akordów bez konieczności redukowania liczby składników – nawet w przypadku złożonych akordów warstwowych – oraz w dowolnych układach. Najlepiej brzmią one w obsadzie jednorodnej (np. cały akord grany przez blachę w górnym rejestrze, a pod nim ten sam akord wykonywany przez instrumenty dęte drewniane). W celu wyrównania brzmienia trąbek i puzonów zdwaja się trzecią trąbkę pierwszym puzonem.
W fakturze big-bandowej często spotykane są akordy spiętrzone – dysonansowe współbrzmienia grane przez cały zespół (poszczególne grupy grają w różnych rejestrach i układach).
Często stosowaną formą realizacji utworu jest tutti orkiestrowe, które może mieć charakter:
- tutti akordowego – melodia prowadzona jest:
a) wszystkimi instrumentami w tym samym rytmie,
b) przez jeden instrument lub grupę instrumentów, na tle pozostałych realizujących background.
Tutti akordowe niesie ze sobą spore napięcie, dlatego wykorzystywane jest zazwyczaj w kulminacjach utworu.
Realizacja tutti przebiega zwykle następująco: najwyższe partie obsadzają dwie trąbki (melodia), pozostałe trąbki są zdwajane przez saksofon altowy i tenorowy. Saksofon barytonowy gra najniższe dźwięki akordów w rytmie melodii.
Ponieważ nałożenie dętych drewnianych na blaszane instrumenty źle brzmi w nagraniach płytowych – stosuje się alternatywną obsadę: melodię prowadzą trąbka pierwsza, pierwszy saksofon altowy oraz – oktawę niżej – pierwszy puzon. Saksofon barytonowy i puzon tenorowo-basowy realizują partię basu, a pozostałe instrumenty – background. W tym rodzaju tutti akordowego stosuje się także przełożenie i okrążenie.
- tutti polifonicznego – polega na eksponowaniu głównej melodii oraz jej dopełnień, kontrapunktów itp. To silnie zrytmizowane przebiegi harmoniczne realizowane przez poszczególne grupy instrumentów, z zaznaczonymi liniami melodycznymi w odrębnych sekcjach, co nadaje im samodzielność.