Tonacja – przynależność materiału dźwiękowego utworu muzycznego do konkretnej gamy durowej lub molowej, na której jest on oparty. Tonację utworu (lub jego fragmentu) określa się, biorąc pod uwagę znaki przykluczowe oraz akordy lub dźwięki zaczynające i kończące utwór.

Tonacja to system organizacji dźwięków, który określa, jakie dźwięki i akordy są używane w danym utworze. Nadaje on muzyce charakter i emocjonalny nastrój.

Wyróżniamy dwa główne typy tonacji:

durowe – o brzmieniu jasnym, radosnym,
molowe – o brzmieniu ciemniejszym, melancholijnym.

Tonacja to bazowy zestaw dźwięków i akordów, na którym opiera się cały utwór. Określa ona:

gamę dźwięków możliwych do użycia,
strukturę harmoniczną utworu,
dominujące akordy, zwłaszcza na I, IV i V stopniu skali (tzw. triada harmoniczna).

Tonacje durowe

Kojarzone z brzmieniem jasnym, radosnym, energicznym
Przykład: C-dur
- Dźwięki: C, D, E, F, G, A, H
- Akordy: zbudowane z białych klawiszy
- Triada harmoniczna: C-dur (I), F-dur (IV), G-dur (V)

Tonacje molowe

Niosą ze sobą melancholijny, smutny lub refleksyjny nastrój
Przykład: a-moll (tonacja pokrewna do C-dur)
- Dźwięki: A, H, C, D, E, F, G
- Dominujące akordy mają charakter molowy

Rozpoznawanie tonacji

Tonację utworu można rozpoznać na podstawie:

znaków przykluczowych (krzyżyki ♯ lub bemole ♭),
dominujących akordów, zwłaszcza tych na I, IV i V stopniu.

Modulacja

W trakcie trwania utworu może nastąpić zmiana tonacji czyli modulacja,
Pełni ona ważną funkcję:

wzbogaca brzmienie utworu,
dodaje zaskoczenia i kontrastu,
umożliwia przejście do innych emocji lub sekcji kompozycji.

Znaczenie tonacji

Dla kompozytorów, aranżerów i wykonawców znajomość tonacji to klucz do:

tworzenia spójnej harmonii,
kontrolowania emocjonalnego przekazu muzyki,
płynnego improwizowania i analizowania utworów.

Tonacja diatoniczna to system muzyczny oparty na siedmiu dźwiękach skali diatonicznej, takich jak skala durowa (majorowa) i molowa (minorowa). Opiera się na specyficznej sekwencji całych tonów i półtonów, która nadaje charakter każdej tonacji.
Tonacja to jeden z fundamentalnych elementów teorii muzyki:

organizuje materiał dźwiękowy,
definiuje relacje między dźwiękami i akordami,
umożliwia przewidywanie progresji i harmonii,
jest niezbędna do komponowania, analizowania i improwizacji.

W tonacji diatonicznej:

każdy z siedmiu stopni ma określoną funkcję harmoniczną i melodyczną,
całość tworzy spójny system organizacji dźwięków, istotny dla kompozycji, aranżacji i improwizacji.

Cechy tonacji diatonicznej

Siedem dźwięków skali
- Skala durowa (np. C-dur): cały, cały, pół, cały, cały, cały, pół
  → Dźwięki: C, D, E, F, G, A, B
- Skala molowa naturalna (np. A-moll): cały, pół, cały, cały, pół, cały, cały
  → Dźwięki: A, B, C, D, E, F, G
Brak chromatyki
- Tonacja diatoniczna wykorzystuje wyłącznie 7 dźwięków skali, bez dodatkowych alteracji (bemoli czy krzyżyków) charakterystycznych dla muzyki chromatycznej.
Funkcje harmoniczne stopni skali
- Tonika (I) – baza tonacji, punkt spoczynku.
- Subdominanta (IV) – przygotowuje dominantę.
- Dominanta (V) – wprowadza napięcie i prowadzi do toniki.
Akordy diatoniczne
- Każdy stopień skali może być podstawą akordu.
- Przykład w C-dur:
  - I: C-dur
  - ii: d-moll
  - iii: e-moll
  - IV: F-dur
  - V: G-dur
  - vi: a-moll
  - vii°: H-zmniejszony
Modusy diatoniczne (skale modalne)
- Powstają poprzez rozpoczęcie gry od innego stopnia skali durowej.
- Modusy: joński, dorycki, frygijski, lidyjski, miksolidyjski, eolski (naturalna molowa), lokrycki.

Przykłady tonacji diatonicznych

C-dur – C, D, E, F, G, A, B
A-moll (naturalna molowa) – A, B, C, D, E, F, G

Tonacja a akordy

Tonacja definiuje, które dźwięki i akordy należą do skali.
Przykład: akordy w C-dur składają się tylko z białych klawiszy (dźwięków skali C-dur), bez krzyżyków ani bemoli.

Stopień skali	Nazwa	Dźwięk	Akord
I	Tonika	C	C-dur
ii	Subdominanta	D	d-moll
iii	Mediant	E	e-moll
IV	Subdominanta	F	F-dur
V	Dominanta	G	G-dur
vi	Submediant	A	a-moll
vii°	Leading tone	B	H-zmniejszony

Kluczowe elementy tonacji

Tonika – centrum tonalne, dźwięk podstawowy (np. C w C-dur)
Skala – zbiór dźwięków tworzących tonację
Interwały – relacje między dźwiękami w skali (np. tercja, kwinta)
Akordy – budowane na stopniach skali, zgodne z systemem tonacyjnym

Rodzaje tonacji

Tonacja durowa – jasna, pogodna (np. C-dur, G-dur)
Tonacja molowa – melancholijna, smutna (np. a-moll, e-moll)
Tonacje modalne – dorycka, frygijska, lidyjska itd., o odmiennym charakterze brzmienia

Funkcja tonacji w muzyce

Struktura – organizuje dźwięki i akordy w spójną całość
Ruch harmoniczny – prowadzi słuchacza przez progresje akordów
Ekspresja emocjonalna – tonacja wpływa na nastrój utworu
Modulacja i tonacje chwilowe – częste w muzyce jazzowej
W jazzie tonacja może zmieniać się bardzo szybko, nawet co takt – zjawisko to nazywa się modulacją chwilową.
Przykład:
- Główna tonacja: C-dur
- Tonacja chwilowa: F-dur (np. w przebiegu II-V-I: Gm7 – C7 – Fmaj7)

Pokrewieństwo tonacji

Pokrewieństwo tonacji to jedno z podstawowych pojęć w systemie dur-moll. Określa ono związki między tonacjami, które wynikają z podobieństwa ich materiału dźwiękowego oraz struktury.

Tonalność i pokrewieństwo tonacji

1. Pojęcie tonalności

Tonika – I stopień skali majorowej lub minorowej, jest centrum dźwięków utworu.
Wszystkie dźwięki i współbrzmienia akordowe w utworze zależne są od toniki i do niej zmierzają.
Zależność ta nazywamy tonalnością (gr. tónos = napięcie, dźwięk).
Podstawą systemu tonalnego dur i moll są skale majorowe i minorowe, dominujące w muzyce europejskiej od ponad trzech wieków.

2. Pokrewieństwo gam i tonacji

Gamę traktujemy jako transpozycję skali.
Między poszczególnymi gamami istnieją wzajemne stosunki określane mianem pokrewieństwa.
Tonacja – uzewnętrznienie stosunków zachodzących między stopniami skali lub gamy.
Stopień pokrewieństwa gam mierzymy ilością wspólnych dźwięków:
- Największa liczba wspólnych dźwięków: gamy tego samego trybu oddalone o kwintę czystą.
- Przykład:
  - Tonacja C major → G major i F major (F–C–G)
  - Tonacja c minor → g minor i f minor

Takie pokrewieństwo tworzy stosunek kwintowy.

3. Stosunek tercjowy

Zachodzi, gdy toniki dwóch tonacji są od siebie w odległości tercji wielkiej lub małej.
Rodzaje stosunku tercjowego:

a) Stosunek mediantowy

Tonika drugiej tonacji leży o tercję wyżej od toniki pierwszej.
Przykłady: C–Es, C–e, c–Es

b) Stosunek submediantowy

Tonika drugiej tonacji leży o tercję niżej od toniki pierwszej.
Przykłady: C–As, C–A, c–As

c) Stosunki tercjowe enharmoniczne

Zachodzą między tonacjami odległymi o kwartę zmniejszoną (enharmonicznie = tercja wielka) lub sekundę zwiększoną (enharmonicznie = tercja mała).
Przykłady: As–H, Ges–A, es–H, As–E, Des–A

4. Stosunek równoległości (paralelizmu)

Dwie tonacje o jednakowej liczbie znaków przykluczowych, z różnych trybów, toniki oddalone o tercję małą.
Przykłady: C–a, F–d, G–e
Stosunek odwracalny: a–C, c–Es, g–B

5. Stosunek równoimienny

Dwie tonacje różnych trybów, rozpoczynające się od tego samego dźwięku.
Przykład: C major i c minor
Gamy równoimienne różnią się trzema znakami przykluczowymi.

6. Stosunek sekundowy

Toniki dwóch tonacji oddalone o sekundę małą lub wielką.
Przykłady: G–D, C–d, C–Des, C–H, C–h, C–B, c–Des, c–b
Stosunek prymy zwiększonej (np. fis–f) i tercji zmniejszonej (np. ais–C) również traktujemy jako stosunek sekundy.

7. Stosunek trytonu

Zachodzi, gdy toniki dwóch tonacji oddalone są o quartę zwiększoną lub kwintę zmniejszoną.
Przykłady: C–Fis, C–Ges
Tonacje w stosunku sekundowym i trytonu uważamy za niepokrewne.

Rodzaje pokrewieństwa:

1. Pokrewieństwo kwintowe
To najczęściej przedstawiany typ pokrewieństwa — jako koło kwintowe, czyli zamknięty układ tonacji.
Występuje wtedy, gdy pierwszy tetrachord (cztery pierwsze dźwięki) jednej gamy pokrywa się z drugim tetrachordem gamy poprzedniej. Oznacza to, że każda kolejna gama zaczyna się od piątego stopnia (dominanty) poprzedniej.
Przykład:
Drugi tetrachord gamy C-dur to G, A, H, c
Te dźwięki są początkiem gamy G-dur
Gama G-dur kończy się tetrachordem D, E, F♯, g, który rozpoczyna gamę D-dur, itd.
W każdej kolejnej tonacji pojawia się jeden dodatkowy znak przykluczowy.
Ważne: to pokrewieństwo dotyczy tonacji w tym samym trybie (np. tylko durowych lub tylko molowych).

2. Pokrewieństwo równoległe (paralelne)
Dotyczy par tonacji durowej i odpowiadającej jej molowej naturalnej.
Obie gamy mają ten sam zestaw dźwięków, ale różne toniki. Tonika molowa leży tercję małą niżej od durowej.
Przykład:
C-dur ↔ a-moll
Obie tonacje mają 0 znaków przykluczowych, ale inne centrum tonalne.

3. Pokrewieństwo jednoimienne
Występuje między tonacjami mającymi tę samą tonikę, ale należącymi do różnych trybów (dur i moll).
Przykład:
A-dur ↔ a-moll
Choć oba zaczynają się od dźwięku A, mają inny materiał dźwiękowy i różne znaki przykluczowe.

Pokrewieństwo tonacji (ang. key relationship lub tonal affinity) oznacza, jak bardzo dwie tonacje są ze sobą spokrewnione — czyli jak wiele wspólnych dźwięków, akordów i cech harmonicznych mają. To pojęcie jest kluczowe w muzyce jazzowej, klasycznej i popularnej, bo pozwala zrozumieć modulacje, zmiany tonacji i funkcje akordów.

Stopnie pokrewieństwa dla C-dur:

Tonacja	Pokrewieństwo	Uwagi
G-dur	bliskie	1 ♯ (F♯) różnicy
a-moll	relatywna	te same dźwięki
F-dur	bliskie	1 ♭ (B♭) różnicy
E-dur	dalekie	4 ♯ różnicy

Pokrewieństwo równoległe (paralelne) ze znakami przykluczowymi:

Pokrewieństwo równoległe (paralelne) w kole kwintowym: