Jazz Free, jak sama nazwa wskazuje, to styl muzyczny skoncentrowany na wolności wyrazu poprzez całkowicie swobodną improwizację. Jest to świadome i systematyczne odrzucenie tradycyjnych norm muzycznych i ustalonych zasad, na rzecz pełnej swobody i indywidualnego, osobistego wyrazu artystycznego.
Cały ruch nowoczesnego jazzu podążał w kierunku większej swobody improwizacji, co wyrażano między innymi poprzez zmniejszanie roli akordów, które w tradycyjnym jazzie ograniczały improwizację do ściśle określonego kontekstu harmonicznego.
Kluczowe cechy i charakterystyka jazzu free
1. Brak harmonii funkcjonalnej i atonalność
- W przeciwieństwie do jazzu tonalnego, który opiera się na hierarchii akordów i dążeniu do rozwiązania na tonikę, jazz free jest często atonalny — nie opiera się na żadnym konkretnym kluczu diatonicznym.
- Zamiast tego używa się pełnej chromatyki, gdzie wszystkie dźwięki są równoważne, a akordy i harmonie „pływają” bez jasnych punktów odniesienia.
- Soliści mogą korzystać z dowolnej z 12 nut w dowolnej kolejności, co daje ogromną swobodę.
2. Swobodna improwizacja
- Improwizacja w jazzie free jest niemal całkowicie wolna od ograniczeń — muzycy nie muszą trzymać się akordów, skal, kluczy czy trybów.
- To radykalne odejście od improwizacji „wertykalnej” (skupionej na akordach) i „horyzontalnej” (skupionej na skalach), w stronę improwizacji opartej na wolnym wyrażaniu emocji i pomysłów muzycznych.
3. Odrzucenie tradycyjnych elementów muzycznych
Jazz free rezygnuje z wielu standardowych aspektów muzyki jazzowej i klasycznej, takich jak:
- Struktura utworu — brak ustalonych form (np. AABA, blues 12-taktowy). Formę można dowolnie eksperymentować lub całkowicie improwizować.
- Melodia — całkowita swoboda; często rezygnacja z tradycyjnej, powtarzalnej melodii na rzecz ekspresji i spontaniczności.
- Rytm — rytm nie jest sztywny ani przewidywalny; pojawiają się złożone, zmienne i nieregularne wzory.
- Dynamika i artykulacja — swobodna gra dynamiką, od cichych szeptów po gwałtowne eksplozje, z różnorodną artykulacją dźwięków.
- Instrumentacja — brak ograniczeń co do instrumentów, używa się zarówno tradycyjnych instrumentów jazzowych, jak i elektronicznych efektów czy przedmiotów codziennego użytku.
- Czas i tempo — często łamane są tradycyjne koncepcje metrum i tempa, pojawiają się zmienne prędkości i niespodziewane akcenty.
4. Znaczenie barwy i hałasu
- W jazzie free barwa dźwięku zyskuje na znaczeniu bardziej niż tradycyjna melodia czy harmonia.
- John Coltrane eksperymentował z technikami jak multiphonics, fałszywe palcowanie czy mikrodźwięki, włączając w improwizacje także elementy hałasu, które stanowią ważny element ekspresji.
5. Niemuzyczne czynniki i emocje
- Improwizacje mogą być inspirowane zewnętrznymi, niemuzycznymi tematami — emocjami, wydarzeniami, scenami czy pojęciami.
- Przykłady tytułów i tematów:
- „Peace” Ornette’a Colemana — wyrażenie spokoju i pokoju,
- „Lonely Woman” — obraz samotności,
- „Riot” — przedstawienie zamieszek i chaosu.
- W tym stylu ważniejsza jest treść emocjonalna niż ścisła forma.
6. Niestabilność i relatywność harmoniczna
- Brak centrum tonalnego oznacza, że nie ma jasnego punktu odniesienia, a harmonia staje się względna i „pływająca”.
- Akordy nie tworzą napięcia i rozwiązania w klasycznym sensie — w jazzie free nie ma dobrych ani złych rozwiązań, wszystko jest relatywne i zależne od kontekstu.
7. Nowe sposoby organizacji formy
- Mimo odrzucenia klasycznych form, jazz free nie jest całkowicie bezkształtny.
- Często opiera się na rozwoju tematycznym lub motywicznym — np. A → A’ → B → A’’.
- Zwiększanie energii poprzez głośność, tempo czy gęstość faktury daje poczucie ruchu i narracji.
8. Improwizacja zbiorowa
- Charakterystyczna jest wspólna improwizacja całego zespołu bez ustalonej tonacji, tempa czy harmonii.
- Powrót do praktyk z wczesnego jazzu dixielandowego, gdzie wielość improwizujących głosów tworzy złożoną, spontaniczną całość.
Kluczowi artyści i ich podejścia
- John Coltrane — eksperymentował z akordami niefunkcjonalnymi i chromatyzmem; skale służyły mu jako punkt wyjścia do przekraczania tonalności i eksploracji atonalności.
- Ornette Coleman — radykalnie odrzucił akordy, dając muzykom całkowitą wolność grania dowolnych dźwięków, choć często zachowywał tonalny punkt odniesienia w postaci pedalnego tonu basu. Wprowadził koncepcję harmolodii — równouprawnienie wszystkich elementów muzycznych: harmonii, melodii, rytmu, tempa i frazowania.
- Cecil Taylor — odrzucił modalne ramy Coltrane’a i tonalne centra Colemana, koncentrując się na klastrach tonowych — jednoczesnym graniu grup sąsiadujących dźwięków, co tworzyło gęste, niemal abstrakcyjne tekstury.
Kontekst historyczny i kontrowersje
- Free Jazz narodził się w latach 60. XX wieku, równolegle z ruchem praw obywatelskich w USA, co nadało mu polityczny wymiar — muzyka była wyrazem walki o wolność i emancypację.
- Istnieje debata, czy prawdziwa atonalność jest możliwa, ponieważ niektórzy słyszą w muzyce zawsze jakieś centrum tonalne lub modulacje.
- W odróżnieniu od sztywnego serializmu 12-tonowego w muzyce klasycznej, jazzowe podejście do atonalności było mniej formalne i bardziej otwarte na ekspresję.