Skala całotonowa (ang. whole tone scale) to symetryczna, 6-dźwiękowa skala, w której każdy dźwięk oddalony jest od poprzedniego o cały ton (whole step).
Budowa skali całotonowej
- Skala zawiera wyłącznie całe tony – brak w niej półtonów.
- Składa się z 6 różnych dźwięków.
- Interwały: T – T – T – T – T – T
- Jest symetryczna – żadna nuta nie jest bardziej „centralna” niż inne.
- Zawiera po 2 z każdego typu trytonu (zwiększonych kwart i kwint).
- Wszystkie akordy zbudowane na jej stopniach mają charakter dominantowy lub zwiększony.
Skala całotonowa od C
| Stopień | Nazwa | Dźwięk |
|---|---|---|
| 1 | tonika | C |
| 2 | sekunda wielka | D |
| 3 | tercja wielka | E |
| 4 | kwarta zwiększona | F♯ |
| 5 | seksta wielka | G♯ |
| 6 | septyma mała | A♯ (lub B♭) |
Można ją również zapisać jako:
C – D – E – F♯ – G♯ – A♯ – (C)
Istnieją tylko dwie unikalne skale całotonowe:
- C whole tone scale:
C – D – E – F♯ – G♯ – A♯ - C♯ whole tone scale:
C♯ – D♯ – F – G – A – B
Wszystkie inne rozpoczynające się od pozostałych dźwięków będą enharmonicznie tożsame z jedną z powyższych.
Harmoniczne właściwości skali całotonowej
- Brak dominanty funkcjonalnej – nie prowadzi jednoznacznie do toniki, bo brak w niej półtonów i kierunkowości.
- Brak charakterystycznych napięć (leading tones) i funkcji kadencyjnych.
- Tworzy nieokreślony, „senno-impresjonistyczny” klimat.
- Można w niej budować akordy:
- zwiększone (augmented): C – E – G♯
- dominantowe z #5: C7♯5 (C – E – G♯ – B♭)
- dominantowe z ♯5 i ♯11: C7♯5♯11
- Ponieważ skala całotonowa nie zawiera żadnych interwałów mniejszych niż sekunda wielka, traci ona klasyczne cechy tonalności.
- Jej symetryczna natura czyni ją podatną na transpozycje o dowolny interwał – nie zmienia to jej struktury.
- Używana jako narzędzie modulacyjne w jazzowej reharmonizacji.
Zastosowanie skali całotonowej
Improwizacja jazzowa
- Używana na dominantach z ♯5 lub z niejednoznacznym napięciem:
- np. C7♯5, C7♯11
- Nad akordami V7♯5, V7♯11, V9♯5♯11, V13♯11, np.:
- G7♯5 → użyj: G – A – B – C♯ – D♯ – F
- C7♯5♯11 → C – D – E – F♯ – G♯ – A♯
- Nad akordami V7♯5, V7♯11, V9♯5♯11, V13♯11, np.:
- np. C7♯5, C7♯11
Efekty specjalne i nastroje
- Skala często pojawia się w muzyce filmowej, animowanej, teatralnej – do przedstawienia snu, magii, zagubienia lub oderwania od rzeczywistości.
Reharmonizacja:
- Dzięki wymienności akordów ze skali (te same nuty), możesz tworzyć płynne progresje dominantowe o „unoszącym się” charakterze:
- np. C7♯5 → E7♯5 → G♯7♯5 – wszystkie mogą pochodzić z jednej skali całotonowej.
Efekty kolorystyczne:
- W filmie lub muzyce teatralnej – świetna do ilustrowania magii, snu, obcości, zawieszenia akcji.
Powód Opis Kolorystyka Brzmienie „mgły”, „snu”, „wody”, „tajemnicy” Brak tonalności Symetria = brak napięcia, kierunku, rozwiązania Efekt dźwiękowej nieskończoności Każda transpozycja daje to samo – „pętla” Wrażenie obcości, nierealności Idealna do przedstawienia świata marzeń lub magii
Skala całotonowa i akordy V7♯5♯11
Akordy wynikające ze skali całotonowej
Ponieważ wszystkie dźwięki są w równych odległościach, każdy z nich może być toniką (czyli podstawą akordu dominantowego z alteracjami).
Przykład:
Skala C whole tone:
C – D – E – F♯ – G♯ – A♯
Na jej podstawie można zbudować następujące akordy dominantowe z ♯5 i ♯11:
| Akord | Składniki (te same nuty, inna kolejność) | Odniesienie do skali |
|---|---|---|
| C7♯5♯11 | C – E – G♯ – B♭ – D – F♯ | 1 – 3 – ♯5 – b7 – 9 – ♯11 |
| D♯7♯5♯11 | D♯ – G – B – C♯ – F – A | enharmoniczne odpowiedniki |
| G7♯5♯11 | G – B – D♯ – F – A – C♯ | jw. |
| A9♯5♯11 | A – C♯ – E♯ – G – B – D♯ | 1 – 3 – ♯5 – b7 – 9 – ♯11 |
Wszystkie te akordy dzielą te same dźwięki, ponieważ pochodzą z tej samej skali całotonowej – to istota symetrii.
Symetria i brak trybów
W przeciwieństwie do skal diatonicznych, skala całotonowa nie posiada funkcjonalnych modów (trybów), ponieważ:
- Każdy dźwięk jest oddalony o taki sam interwał.
- Transpozycja o dowolny dźwięk prowadzi do tej samej struktury.
- Brak toniczności i kierunku (brak półtonów → brak napięcia/rozwiązania).
Wady i ograniczenia
- Zbyt częste użycie może prowadzić do jednolitego, „nudnego”” efektu – wszystko brzmi „tak samo”.
- Brak napięcia sprawia, że trudno uzyskać rozwiązywanie czy klasyczne prowadzenie głosów.
- Trzeba ją umiejętnie wprowadzać jako barwę przejściową, nie jako stałą podstawę całej improwizacji (chyba że celowo).
Porównanie z innymi skalami symetrycznymi
| Skala | Interwały | Liczba trybów | Brzmienie |
|---|---|---|---|
| Whole Tone | T – T – T – T – T – T | 1 | Eteryczne, senne |
| Diminished (H-W) | ½ – 1 – ½ – 1… | 2 | Napięcie, energia |
| Chromatyczna | ½ – ½ – ½… | 1 | Chaos, atonalność |
Skala całotonowa była wykorzystywana przez wielu kompozytorów klasycznych, impresjonistycznych i jazzowych, głównie ze względu na jej egzotyczne, zawieszone i niestabilne brzmienie. Poniżej znajdziesz uporządkowaną listę najważniejszych twórców, ich charakterystycznych utworów oraz kontekst użycia skali całotonowej.
Claude Debussy (1862–1918)
- Utwór: Voiles (1909)
Skala całotonowa dominuje – to jeden z najczystszych przykładów w muzyce klasycznej.
Tytuł znaczy „żagle” lub „welony” – dźwięki dryfują bez kierunku, dzięki symetryczności skali. - Utwór: Prélude à l’après-midi d’un faune
Użycie skali całotonowej w melodiach fletu – dla efektu eterycznego, nierzeczywistego. - Utwór: Jardins sous la pluie (z cyklu Estampes)
Fragmenty zawierają pasaże oparte na skali całotonowej – służy do ilustracji deszczu, ulotności.
Maurice Ravel (1875–1937)
- Utwór: Jeux d’eau
Wykorzystuje skale całotonowe do osiągnięcia wodnego, migoczącego efektu. - Utwór: Daphnis et Chloé
Fragmenty orkiestracji (zwłaszcza harfa i instrumenty dęte) oparte są na skali całotonowej. - Utwór: Ondine (z Gaspard de la nuit)
Skala całotonowa wprowadza niepokój i „nierealność” nimfy wodnej.
Franz Liszt (1811–1886)
- Utwór: Bagatelle sans tonalité (1885)
Prawdopodobnie pierwszy utwór fortepianowy celowo pozbawiony tonalności – skala całotonowa dominuje w całym utworze.
Awangarda przed-impresjonistyczna.
Alexander Scriabin (1872–1915)
- Utwór: Vers la flamme, Sonaty fortepianowe nr 5 i 6
Skala całotonowa jako część jego osobistego języka harmonicznego – często łączy ją z innymi skalami symetrycznymi (np. skala zmniejszona).
Inni kompozytorzy:
- Béla Bartók – używa elementów całotonowych w fakturze motorycznej i perkusyjnej.
- Olivier Messiaen – łączy skalę whole tone z innymi „trybami ograniczonych transpozycji”.
- Richard Strauss – Also sprach Zarathustra – momenty kulminacyjne mogą zawierać struktury symetryczne.
Muzyka jazzowa
Thelonious Monk
- Utwór: Four in One, Trinkle Tinkle
Monk często wplatał skale całotonowe w swoje melodie i akordy – tworząc dziwne, kanciaste, abstrakcyjne linie.
John Coltrane
- Utwór: One Down, One Up
Skala całotonowa jako barwa przejściowa, tworząca wrażenie spirali i nieskończonego ruchu – zgodnie z jego eksploracją „kosmicznej harmonii”.
Wayne Shorter
- Utwór: Speak No Evil, Night Dreamer
Fragmenty improwizacji nawiązują do użycia skal całotonowych i zmniejszonych – tworząc napięcia nad dominującymi akordami.
Allan Holdsworth
- Znany z eksperymentów ze skalami symetrycznymi – w tym całotonową – nad akordami bez centrum tonalnego.