Elipsa (wyrzutnia) w muzyce

Elipsa, nazywana również wyrzutnią, to technika kompozytorska polegająca na celowym pominięciu  akordu, który – zgodnie z zasadami harmonii – byłby w danym miejscu oczekiwany. Elipsa działa jak skrót myślowy w muzyce. Słuchacz „słyszy” brakujący akord dzięki kontekstowi harmonicznemu, nawet jeśli ten nie został fizycznie zagrany. Pominięty element jest zazwyczaj logicznie przewidywalny przez słuchacza, co sprawia, że jego brak nabiera wyrazistego charakteru artystycznego. Pominięcie to tworzy wrażenie uproszczenia harmonii lub nadania jej bardziej otwartego charakteru, bez osłabiania ogólnej struktury utworu. Elipsa harmoniczna pozwala na większą swobodę w budowaniu harmonii, dodaje element zaskoczenia i otwartości, a jednocześnie może zachować klarowność muzycznej struktury, dodaje muzyce ekspresji i złożoności, pozwala na bardziej kreatywne prowadzenie narracji muzycznej.

Pominięty akord można zaznaczyć w zapisie nutowym za pomocą nawiasów kwadratowych, co sygnalizuje jego domniemaną, lecz niezrealizowaną obecność w harmonii.

Określenie wyrzutnia podkreśla aspekt „wyrzucenia” spodziewanego akordu z ciągu harmonicznego.

Elipsa w kadencji zwodniczej

Jednym z najbardziej typowych zastosowań elipsy jest kadencja zwodnicza, w której dominanta (akord na V stopniu) nie prowadzi do toniki (I stopnia), lecz do innego akordu, np. na VI stopniu. Pominięcie spodziewanego rozwiązania do toniki tworzy efekt zaskoczenia i stanowi klasyczny przykład elipsy.
Przykład:
W tonacji C-dur, zamiast progresji G-dur → C-dur (V → I), może pojawić się progresja G-dur → A-moll (V → VI). Oczekiwane przejście do toniki zostaje pominięte, co tworzy elipsę.

Elipsa a akordy wtrącone

Elipsa może również wystąpić w kontekście akordów wtrąconych, np. dominanty wtrąconej. Przykładowo, jeśli dominanta wtrącona prowadzi do kolejnej dominanty, ale ta druga nie rozwiązuje się w tonikę, lecz zostaje pominięta lub zastąpiona innym akordem, również mamy do czynienia z elipsą.

W klasycznej teorii harmonii, akordy często występują w określonych sekwencjach, na przykład w ramach funkcjonalnej harmonii opartej na relacjach Tonicznych, Dominantowych i Subdominantowych. Elipsa harmoniczna polega na tym, że pewne akordy w tej sekwencji są pomijane, ale mimo to cała progresja zachowuje sens i logikę harmoniczną. Jest to szczególnie skuteczna technika w nowoczesnej muzyce, gdzie kompozytorzy i aranżerzy poszukują bardziej subtelnych lub nieoczywistych rozwiązań harmonicznych.

Przykład: w typowej progresji II-V-I w tonacji C-dur (d-moll7, G7, Cmaj7), kompozytor może pominąć akord II (d-moll7) i przejść bezpośrednio z Dominanty (G7) do Toniki (Cmaj7), co stworzy krótszą, ale nadal zrozumiałą progresję V-I.