Funkcje harmoniczne w teorii akord–skala (T – PD – D)
W teorii jazzowej akord–skala relacje między akordami a skalami tłumaczy się poprzez przypisanie im funkcji harmonicznych: toniki (T), przeddominanty (PD) oraz dominanty (D). Kategorie te stanowią fundament tonalności funkcyjnej. Choć wywodzą się z muzyki klasycznej, w jazzie funkcje te nabrały własnej, elastycznej składni, podatnej na reharmonizację i reinterpretacje.
TONIKA (T) – punkt stabilności i zakończenia
Rola: centrum tonalne, punkt spoczynku, miejsce braku napięcia.
Cechy:
- Reprezentuje całkowite rozwiązanie napięcia.
- Określa tonalność utworu i jego kolorystykę.
- Często zawiera rozszerzenia (9, 6, maj7, 13) wzmacniające poczucie spokoju.
Typowe skale toniczne:
- Durowe: jońska, lidyjska, lidyjska zwiększona.
- Molowe: eolska, melodyczna molowa, dorycka.
Skala dorycka może pełnić funkcję toniki molowej – jej charakterystyczna seksta wielka bywa swobodnie wykorzystywana w akordach i melodiach.
Dominanta suspendowana jako tonika: w niektórych kontekstach modalnych akordy 7sus mogą pełnić funkcję toniki, szczególnie w stylach opartych na statycznym kolorze modalnym.
PRZEDDOMINANTA (PD) – funkcja przejściowa i inicjująca ruch
Rola: oddala się od toniki i przygotowuje dominantę – inicjuje napięcie, ale nie wymaga jeszcze jego rozwiązania.
Cechy:
- Najczęściej reprezentowana przez akord m7 (molowy z septymą małą).
- Występuje w progresjach (np. ii–V–I), ale może też funkcjonować samodzielnie – szczególnie w utworach modalnych.
Typowe skale przeddominantowe:
- Durowe: jońska, lidyjska, lidyjska zwiększona.
- Molowe: dorycka, eolska, melodyczna molowa.
W roli PD skala dorycka wymaga ostrożności w użyciu seksty wielkiej – powinna być wykorzystywana jako dźwięk przejściowy w melodii, a nie jako składnik struktury akordu.
Dominanta suspendowana jako PD:
- Skale takie jak miksolidyjska, frygijska, miksolidyjska b13, dorycka b2 – zawierające akordy 7sus – mogą pełnić funkcję przeddominanty, przygotowując dominantę.
- Kwarta czysta w tych akordach kieruje się do tercji dominanty, pełniąc rolę przejściową.
Kategorie pośrednie (np. dorycka, lokrycka, lokrycka #2):
- Występują często w funkcji PD, lecz mogą również pełnić inne role.
- Akord m7(b5) (półzmniejszony) na II stopniu (np. w progresji iiø–V–i) niemal zawsze pełni funkcję przeddominanty.
DOMINANTA (D) – napięcie i kierunek
Rola: kulminacja napięcia – funkcja, która prowadzi do rozwiązania na tonikę.
Cechy:
- Zawiera tryton (interwał między tercją a septymą), który generuje silne napięcie.
- Często zawiera alteracje (b9, #9, b13, #11), które zwiększają napięcie i koloryt.
Typowe skale dominantowe:
- Miksolidyjska, miksolidyjska #11, miksolidyjska b13, alterowana, whole-tone (całotonowa).
W tych skalach kwarta czysta (4) jest nieobecna w strukturze akordu – traktowana jako dźwięk obcy lub zawieszony.
Dominanta suspendowana jako D:
- Akordy 7sus w skalach miksolidyjskiej, frygijskiej, miksolidyjskiej b13 czy doryckiej b2 mogą pełnić funkcję dominanty – zwłaszcza w muzyce modalnej.
Kategorie pośrednie:
- Skale takie jak lokrycka, lokrycka #2, dorycka mogą pełnić funkcję dominanty – szczególnie w nietypowych kontekstach.
- Przykład: akord półzmniejszony (ø7) zbudowany na VII stopniu (np. Bø7 w C-dur) może działać jako substytut dominanty lub jej górna struktura.
Elastyczność funkcji harmonicznych w jazzie
W muzyce jazzowej funkcje harmoniczne są płynne i zależne od kontekstu:
- Ten sam akord m7 może:
- pełnić funkcję przeddominanty (np. Dm7 w ii–V–I),
- funkcję toniki (np. Am7 jako końcowy akord progresji),
- a nawet dominanty – np. w modalnym bluesie, gdzie akord Vm7 może pełnić funkcję dominanty.
- Akordy 7sus mogą funkcjonować jako:
- tonika modalna (np. w utworach opartych na skali doryckiej),
- przeddominanta (przygotowując dominującą funkcję V7),
- dominanta (w progresji V–I, gdy rozwiązuje się na tonikę).
Dzięki teorii akord–skala zyskujemy narzędzia do rozumienia harmonii nie tylko jako zestawu akordów, lecz także jako ciągu funkcji, które tworzą napięcie i jego rozwiązanie. Jazzowa elastyczność pozwala traktować harmonię zarówno pionowo (akordowo), jak i linearnie (melodycznie), co czyni ten system niezwykle bogatym i otwartym na twórczość.