Harmonia a melodia
Melodia jest jednym z najważniejszych elementów utworu jazzowego. Inspiruje harmonię (temat), a harmonia wpływa na melodię (chorus). To wzajemne przenikanie podkreśla wspólne, jednorodne korzenie. Zarówno harmonia, jak i melodia jazzowa zostały ukształtowane przez blue notes. Nałożenie skali pentatonicznej na europejską skalę jońską doprowadziło do powstania skali bluesowej (od dźwięku C: c–d–es–e–f–g–a–b–h).
Niepewność w intonowaniu i wykorzystywaniu blue notes osłabiała ich rolę jako dźwięków prowadzących (septymy S i T oraz funkcję dominantową akordu V stopnia). Po dodaniu do skali bluesowej nowej blue note – dźwięku fis (c–d–es–e–f–fis–g–a–b–h) – skala obejmowała dziesięć z dwunastu dźwięków (oprócz cis i gis). Umożliwiało to wykorzystanie skali bluesowej jako znakomitego materiału do improwizacji, tym bardziej że brakujące dźwięki cis (des) i gis (as) można łatwo uzyskać przez niemodulującą alterację.
Improwizacyjny charakter jazzu powodował niejednokrotnie napięcia między melodią a jej harmonicznym tłem. Wyrazem dążenia do zacieśnienia związku melodii z harmonią było stopniowe rozszerzanie prostych funkcji harmonicznych poprzez wzbogacanie akordów o warstwowe tercje. Proces wtapiania dźwięków melodii w akordy był długotrwały, dlatego funkcjonował cały szereg dźwięków obcych, które urozmaicały konstrukcję i jednocześnie rozwijały linię melodyczną, np.:
a) pojedyncze opóźnienie nieprzygotowane (przykład 47)
b) poczwórne opóźnienie przygotowane (przykład 48)
c) antycypacje (wyprzedzenia) wynikające z synkopy wyprzedzającej (przykład 49)
d) pojedyncze, podwójne (itd.) dźwięki oraz akordy przejściowe (przykład 50)
e) dźwięki pomocnicze (przykład 51)
f) dźwięki zamienne (przykład 52)
g) dźwięki oderwane (przykład 53)
h) inne
Melodia tematu niesie w sobie określone treści harmoniczne (klimat, dźwięki prowadzące, alteracje itp.). Nawet wtedy, gdy prezentowana jest przez solowy instrument melodyczny lub w unisonie, wywołuje tonalne skojarzenia (z wyjątkiem niektórych utworów trzecionurtowych i free jazzu). Najczęściej jednak wraz z melodią funkcjonuje harmoniczne wypełnienie, zwane w jazzie remplissage lub background.
Background należy rozpatrywać w trzech płaszczyznach:
- Akordowej
- Polifonizującej
- Polifonicznej
Ad. 1. Wypełnienie akordowe może obejmować:
a) ostinato harmoniczne – powtarzający się zwrot harmoniczny towarzyszący melodii, oparty zwykle na progresjach równoległych akordów, często z planem harmonicznym różnym od tego, który występuje w melodii (przykład 54)
b) pedał orkiestrowy – wytrzymywane akordy w różnych rejestrach, pokrywające się z harmonią (przykład 55)
c) nuta stała (nuty stałe) – przetrzymywany dźwięk (lub dźwięki) w średnim lub wysokim rejestrze, na tle którego rozwija się melodia tematu z odrębnym planem harmonicznym (przykład 56)
d) nuta pedałowa – dźwięk w basie (najczęściej prymy toniki lub dominanty), na tle którego mogą występować złożone zjawiska harmoniczne lub wątki melodyczne (przykład 57)
e) akordy sfigurowane – rozłożone akordy będące funkcją tematu (przykład 58)
Ad. 2. Na wypełnienie polifonizujące składają się:
a) dopełnienie melodyczne – krótkie odpowiedzi melodyczne pojawiające się w pauzach, dłuższych wartościach i przerwach między frazami, zdaniami lub okresami (przykład 59)
b) riffy – dwu- lub więcejtaktowe zwroty melodyczne powtarzane w postaci ostinata melodycznego lub harmonicznego (przykład 60)
c) głos harmoniczny – niezależna linia melodyczna oparta na dźwiękach akordowych, umieszczona niżej od głównej melodii, nie pokrywająca się z nią ani z basem i niekrzyżująca się z nimi (przykład 61)
Ad. 3. Wypełnienie polifoniczne stanowi:
a) kontrapunkt – samodzielna linia melodyczna prowadzona równocześnie z melodią główną, zwykle oparta na jej planie harmonicznym (przykład 62)
b) inne, rzadziej spotykane formy wypełnienia (np. fugato, kanon, stretto)
Melodia najczęściej umieszczona jest w głosie najwyższym, rzadziej w basie lub głosie środkowym. Może różnić się od backgroundu barwą, dynamiką lub planem akustycznym (np. w nagraniach).
Szczególnie ważna jest w jazzie melodia basu, która rozszerza i urozmaica fakturę utworu. Jej prowadzenie uzależnione jest od melodii i harmonii tematu. Melodia głosu basowego:
a) unika ruchu równoległego względem melodii tematu
b) przeciwstawia statyczną linię melodyczną rozbudowanej melodii tematu (i odwrotnie)
c) unika trzech następujących po sobie identycznych interwałów
d) po skoku (np. o oktawę) postępuje ruchem sekundowym w przeciwnym kierunku
e) powtarza dźwięki lub przerzuca je o oktawę
f) swobodnie traktuje harmonię na słabych częściach taktu, zachowując zasady harmoniczne na mocnych
Melodia główna może być prowadzona solo, w unisonie (instrumenty jednorodne lub różnorodne), może być także zwielokrotniona oktawą lub kilkoma (górnymi lub dolnymi). Zwielokrotnienie melodii tercją lub sekstą gamowłaściwą nosi nazwę prowadzenia kordowego, a zwielokrotnienie w stałych interwałach – miksturą.
Związek harmonii z melodią uwidacznia się szczególnie wyraźnie w improwizacji, gdzie melodia staje się wyrazem wrażliwości wykonawcy, a harmonia płaszczyzną łączącą muzyka-solistę z resztą zespołu.
Praktyka jazzowa wykorzystuje różne skale w improwizacji:
1. Skale pięciostopniowe:
a) pentatonika bezpółtonowa (c–d–e–g–a) – np. dla akordów C, A♯, Des, Fm
b) pentatonika półtonowa (c–des–f–g–as) – np. dla akordów Cm lub c–d–fis–g–a dla D/C
c) pentatonika bluesowa (c–es–f–g–b)
d) pentatoniki indyjskie:
- c–e–fis–a–b
- c–es–f–as–b
- c–d–f–g–a
2. Skale sześciotonowe:
a) bluesowa (c–es–f–fis–g–b)
b) indyjskie:
- c–des–e–fis–a–b
- c–des–e–fis–as–b
c) całotonowa (c–d–e–fis–gis–ais) – np. dla akordów C, D, E, Fis, Gis, Ais
d) kombinowane: - c–dis–e–fis–g–ais (dla C lub Esm)
- c–des–e–fis–g–ais (dla C lub Ges)
3. Skale siedmiostopniowe:
a) jońska (c–d–e–f–g–a–h)
b) dorycka (c–d–es–f–g–a–b)
c) frygijska (c–des–es–f–g–as–b)
d) lidyjska (c–d–e–fis–g–a–h)
e) miksolidyjska (c–d–e–f–g–a–b)
f) eolska (c–d–es–f–g–as–b)
g) lokrycka (c–des–es–f–ges–as–b)
h) lidyjska zwiększona (c–d–e–fis–gis–a–h)
i) lidyjska zmniejszona (c–d–es–fis–g–a–h)
j) bluesowa (c–es–e–f–ges–g–b)
k) major harmoniczny (c–d–e–f–g–as–h)
l) minor harmoniczny (c–d–es–f–g–as–h)
4. Skale ośmiotonowe:
a) zmniejszone:
- c–d–es–f–ges–as–heses–ceses (dla Co)
- c–des–es–e–fis–g–a–b (dla C)
b) bluesowe: - c–d–es–e–f–g–a–b
- c–d–es–f–ges–g–b
- c–es–e–f–ges–g–a–b
5. Skale dziewięciotonowe:
a) bluesowa (c–d–es–e–f–ges–g–a–b)
b) inne
6. Skale o większej liczbie dźwięków:
a) dziesięciotonowe
b) jedenastotonowe
c) dwunastotonowe (serie)
d) chromatyczna
7. Skale trychordalne i tetrachordalne
8. Skale systemu nietemperowanego
Oprócz dźwięków o określonej wysokości, melodyka jazzu posługuje się również dźwiękami „zbyt niskimi” lub „zbyt wysokimi”, które – w kontekście akordu – stają się źródłem charakterystycznego napięcia. Do środków ekspresji należą także glissanda oraz off-pitches (dźwięki o nieokreślonym początku wysokościowym).