Podstawowe elementy notacji muzycznej

przez

1. Muzyka jako język dźwięków

Podobnie jak myśli przekazujemy za pomocą słów, które łączą się w zdania, a następnie w większe całości, tak myśli muzyczne wyrażamy za pomocą dźwięków.
Dźwięki te łączą się w grupy, w coraz większe elementy, tworząc ostatecznie całe utwory muzyczne.

2. Początki zapisu muzycznego

  • Alfabet i pismo służące do utrwalania myśli pojawiły się bardzo dawno temu.
  • Zapis dźwięków powstał znacznie później.

Starożytność

  • W starożytnej Grecji wysokość dźwięku notowano za pomocą liter alfabetu.

Wczesne średniowiecze

  • Nad tekstem umieszczano znaki zwane neumami (bez linii).
  • Pismo to nazywamy neumatycznym.
  • Początkowo neumy nie określały dokładnie ani wysokości, ani wartości rytmicznej dźwięków.

Rozwój zapisu

  • VII–IX w. – wprowadzono jedną linię (żółtą) dla dźwięku c1, później drugą (czerwoną) dla dźwięku f.
  • XI w. – ustalił się system czterech linii (z udoskonalonym pismem neumatycznym).
  • Do dziś stosuje się go w chorałach gregoriańskich Kościoła katolickiego.

Droga do współczesności

  • Od średniowiecza do XVIII w. system przeszedł długą ewolucję.
  • Dzisiejsza notacja ustaliła się dopiero w XVIII wieku.
  • Nadal rozwija się, dostosowując do nowych technik instrumentalnych i środków artystycznych.

3. Materiał dźwiękowy

Zbiór dźwięków używanych w praktyce muzycznej nazywamy materiałem dźwiękowym.

Oktawa

  • Na klawiaturze fortepianu wyróżniamy ugrupowania klawiszy:
    • 7 białych + 5 czarnych = 12 dźwięków → oktawa.
  • Oktawa to podstawowa jednostka materiału dźwiękowego.
  • Dźwięki odległe o oktawę są podobne i mają tę samą jakość brzmieniową.
  • Podział oktawy: 12 równych części.
  • Każdy 13. dźwięk = powtórzenie pierwszego o oktawę wyżej.
  • Wszystkie dźwięki odległe o oktawę noszą te same nazwy.

4. Nazewnictwo dźwięków

W praktyce stosuje się 7 odrębnych nazw dla białych klawiszy (każdy 8. powtarza pierwszy, ale w wyższej oktawie).

  • Nazwy literowe: c – d – e – f – g – a – h
  • Nazwy sylabowe: do – re – mi – fa – sol – la – si

Historia nazw

  • Nazwy literowe znano już w średniowieczu.
  • Nazwy sylabowe wprowadził Guido z Arezzo (XI w.), biorąc pierwsze sylaby hymnu do św. Jana.
  • Sylaba si (dla dźwięku h) dodana została w XVI w. (Anzelm z Flandrii).
  • W XVII w. G. B. Doni zmienił ut na do (łatwiejsze do śpiewania).

5. Zapis nutowy

Oprócz nazw literowych i sylabowych istnieje zapis nutowy – najdokładniejsza forma notacji.

  • Nuta = znak graficzny wyrażający:
    • wysokość dźwięku,
    • jego wartość czasową.
  • Nuty zapisuje się na pięciolinii (system pięcioliniowy).
  • Linie liczymy od dołu ku górze.
  • Nuty mogą być na liniach, między nimi, nad i pod nimi.
  • W razie potrzeby stosuje się linie dodane: górne (od dołu w górę) i dolne (od góry w dół).

Opisy położenia nut

Przykłady:

  • nuta na pierwszej linii,
  • nuta nad piątą linią,
  • nuta na drugiej dodanej górnej,
  • nuta pod pierwszą dodaną dolną, itd.

6. Pięciolinia w praktyce

  • Instrumenty solowe (np. skrzypce, klarnet, trąbka): zapis na jednej pięciolinii.
  • Instrumenty wielogłosowe:
    • fortepian, harfa – 2 pięciolinie,
    • organy – 3,
    • kwartet smyczkowy – 4,
    • chór – 2–4,
    • orkiestra – kilkanaście i więcej.
  • Pięciolinie łączy się klamrą (akoladą) o różnych kształtach.

7. Szereg diatoniczny

  • Szereg podstawowy (diatoniczny) obejmuje tylko białe klawisze.
  • Nuty umieszczone kolejno na pięciolinii (na liniach i między nimi) odzwierciedlają ten szereg.

Znaki chromatyczne

  • Aby zapisać dźwięki „pomiędzy” (czarne klawisze fortepianu), stosuje się znaki przygodne (omówione w dalszych rozdziałach).
 ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐ ┌─┐
│C#│ │D#│ │F#│ │G#│ │A#│ │C#│ │D#│ │F#│ │G#│ │A#│ │C#│ │D#│ │F#│ │G#│ │A#│
└─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘ └─┘
┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐┌──┴──┐
│ C ││ D ││ E ││ F ││ G ││ A ││ B ││ C ││ D ││ E ││ F ││ G ││ A ││ B ││ C │
└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘└─────┘

Nazwy literowe (system niemiecki)

C   D   E   F   G   A   H

Nazwy solmizacyjne (Guido z Arezzo)

do  re  mi  fa  sol la  si