Substytucja akordów (ang. chord substitution) to technika polegająca na zamianie oryginalnego akordu na inny, który spełnia podobną funkcję harmoniczną. W jazzie służy ona do wzbogacenia harmonii, dodania kolorów i napięć, a także do personalizacji i uatrakcyjnienia standardowych progresji akordowych. Choć struktura utworu zostaje zachowana, brzmienie staje się bardziej złożone i ekspresyjne.
Zasady działania substytucji
- Zachowanie funkcji harmonicznej
Substytucja najczęściej opiera się na zamianie akordu na inny o tej samej funkcji (np. toniczną, dominantową, subdominantową). Przykład: G7 (V7) → Db7 – oba pełnią funkcję dominantową. - Podobieństwo dźwiękowe
Akordy zastępcze często dzielą wspólne dźwięki z oryginałem, co pozwala zachować spójność brzmieniową. - Rola tercji i septymy
Kluczowe dla tożsamości akordu są tercja (3.) i septyma (7.). Jeśli akord zastępczy je zawiera, może brzmieć bardzo podobnie do akordu pierwotnego.
Przykład: Em7 (E–G–B–D) zawiera te same dźwięki co CMaj9 bez prymy.
Cele stosowania substytucji
- Dodanie złożoności harmonicznej
- Wzbogacenie napięcia lub jego rozluźnienie
- Upłynnienie progresji i przejść między akordami
- Nadanie utworowi bardziej jazzowego charakteru
- Tworzenie osobistej interpretacji melodii
Techniki substytucji akordów
1. Substytucja trytonowa
Zastępuje akord dominantowy (V7) akordem oddalonym o tryton (trzy całe tony).
Przykład: G7 → Db7
Oba zawierają tryton (B–F i Cb–F) i spełniają tę samą funkcję.
Uwaga: V7♭5 jest swoim własnym substytutem trytonowym.
2. Akordy alterowane
Dominanta z dodatkowymi napięciami: ♭9, ♯9, ♭13, ♯11.
Tworzą intensywne napięcie prowadzące do rozwiązania.
3. Substytucja akordów o tej samej funkcji
Zamiana akordu na inny o tej samej funkcji:
Przykład: Dm7 (II) → Fmaj7 (IV) – oba mają funkcję subdominantową w C-dur.
4. Subdominanta molowa
Zamiana akordu durowego IV na jego molową wersję:
F → Fm w C-dur – zmienia kolorystykę na bardziej melancholijną.
5. Akordy przejściowe (passing chords)
Dodawane między akordami w celu wygładzenia przejść.
Często stosowane chromatycznie lub ruchem sekundy/tercji.
6. Paralela molowa toniki
Zastąpienie toniki (np. C) jej paralelą molową (Am) – zmienia nastrój i barwę.
7. Zmiana trybu akordu
Dur ↔ moll, np. Cmaj7 → Cm7.
Dodaje kontrastu i nowego koloru harmonicznego.
8. Substytucje o sekundę wielką
Zastąpienie akordu przez inny, oddalony o sekundę wielką.
Przykład: Dm7 (II) → Ebmaj7.
Substytucja o sekundę wielką polega na zastąpieniu danego akordu innym, którego pryma znajduje się o cały ton (sekundę wielką) wyżej lub niżej. Mimo pozornej prostoty, technika ta może wprowadzać interesujące wariacje harmoniczne, zachowując przy tym bliski związek tonalny między akordami. Można łączyć substytucję trytonową (np. G7 ↔ D♭7) z przesunięciem o sekundę wielką:
G7 (funkcja V7 w C-dur) zostaje zastąpiony przez A7 (sekunda wielka wyżej).
A7 działa chwilowo jako dominanta D (czyli Dm7, akordu II).
Powstaje łańcuch: Dm7 → A7 → Cmaj7, gdzie A7 wprowadza nowy kolor.
Zastąpienie akordu innym o sekundę wielką może ułatwić płynny ruch harmoniczny, zwłaszcza jeśli zależy nam na stepwise motion (ruchu krokowym prym).
W progresji II–V–I w tonacji C-dur:
Dm7 → G7 → Cmaj7
Można zastąpić G7 → A7, tworząc:
Dm7 → A7 → Cmaj7
Prymy tworzą wznoszący się ruch krokowy:
D → A → C
Substytucja o sekundę wielką może wynikać również z modalnej wymiany – czyli pożyczania akordów z pokrewnych skal lub tonacji.
W tonacji C-moll zamiast typowego G7 (V7) można użyć:
A7 – dominanta zapożyczona z równoległej tonacji durowej (C-dur)
Em7 → A7 → Dmaj7
Można ją zreharmonizować przy użyciu substytucji o sekundę wielką:
Em7 → B7 → Dmaj7
Tutaj B7 zastępuje A7.
We współczesnym jazzie substytucje o sekundę wielką są też wykorzystywane niefunkcyjnie, czyli:
nie wynikają z klasycznych funkcji harmonicznych (tonika–dominanta–subdominanta), są wybierane ze względu na interwałowy kontrast, tworzą teksturalne napięcia i nowoczesną estetykę brzmieniową.
9. Akordy chromatyczne
Chromatyczne modyfikacje akordów, np. Cmaj7 → C7#11 – tworzą napięcia i kolory spoza skali.
10. Dominant Diminished
Zastąpienie dominanty (np. G7) przez #Vo7 (np. G#o7).
Akord zmniejszony powtarza się co małą tercję i zawiera dostępne napięcia oryginalnego akordu.
11. Substytucja frygijska
Akord frygijski (np. E frygijskie) może zastąpić akordy II i V w II–V–I.
Przykład: Bm7 – E7sus♭9 – Amaj7 zamiast klasycznego Bm7 – E7 – Amaj7.
Frygijski E jest podobny do G13 bez prymy (może być zapisany jako G7/E).