Kilka „słownikowych” ujęć tematu. Definicje pochodzą z Wikipedii, Słownika Kopalińskiego, Słownika Języka Polskiego etc.
improwizacja rzecz, akcja, czynność dokonana na poczekaniu, bez przygotowania; mowa, utwór muz. a. lit., przekład powstały bez przygotowania; wykonanie czegoś na poczekaniu, od ręki, na gorąco, ex promptu, ex tempore; por. ad aperturam libri. Etym. – fr. improvisation 'jw.’ z łac. improvisus’nieprzewidziany; nieoczekiwany’; im- zob. in- 1; provisus p.p. od providere, zob. prowizja.
Improwizacja – spontaniczne tworzenie bez przygotowania. W muzyce to sposób grania polegający na układaniu przez instrumentalistę lub wokalistę swojej partii podczas grania (np. na koncercie), przez co proces tworzenia utworu zbiega się w czasie z jego wykonaniem. Może polegać również na modyfikacjach wykonywanego tematu. Początków improwizacji w muzyce należy szukać w muzyce ludowej, także w tradycyjnej muzyce Dalekiego Wschodu. W muzyce poważnej występowała w baroku jako basso continuo, w klasycyzmie podczas wykonywania kadencji w koncertach i muzyce romantycznej jako improwizacje solistów. W muzyce rozrywkowej improwizacja jest charakterystyczna dla jazzu, w mniejszym stopniu dla bluesa i rocka. Pomimo że improwizacja jest postrzegana jako coś bardzo spontanicznego, podstawą dobrej improwizacji jest rzetelne przygotowanie. Improwizacja najczęściej oparta jest o następujące elementy:
IMPROWIZACJA – działalność artystyczna, w której akt twórczy jest tożsamy z wykonaniem powstającego jednocześnie utworu (literackiego, muzycznego, teatralnego, malarskiego), uzyskując tym samym charakter jednorazowy i całkowicie indywidualny. W muzyce wyróżnia się trzy odmiany improwizacji:
1) gdy na podstawie podanego materiału dźwiękowego (melodii, tematu) twórca komponuje na poczekaniu określony gatunek (fugę, wariację, fantazję), względnie dodaje do utworu tylko pewne jego elementy (głosy, basso continuo);
2) gdy do wykończonego dzieła wprowadza własną część improwizacyjną (kadencja w koncercie instrumentalnym);
3) gdy tworzy zupełnie nowy utwór. Praktyki improwizacyjne były znane zarówno ludom o prymitywnej, jak też bardzo wyrafinowanej kulturze muzycznej (Chiny, Indie, Japonia); z praktyk muzycznych Wschodu sztuka i. została przejęta przez chrześcijaństwo i od XIII w. stała się sztuką kodyfikowaną i opisywaną w osobnych traktatach. W epokach baroku i klasycyzmu do obowiązków kompozytorskich należało opanowanie sztuki improwizatorskiej (J.P. Sweelinck, G. Frescobaldi, D. Buxtehude, G.F. Händel, J.S. Bach, W.A. Mozart, L. v. Beethoven). Romantyzm do dawnej praktyki improwizacyjnej dodaje charakterystyczną dla siebie filozofię artysty i czynnika metafizycznego (F. Chopin, F. Liszt, J. Brahms, C. Franck); znakomitym współczesnym improwizatorem był O. Messiaen. Improwizacja odgrywa ważną rolę w jazzie.
Słowo improwizacja pochodzi od angielskiego słowa improve – ulepszać. To taka działalność, której akt twórczy ma miejsce z jednoczesnym wykonaniem utworu. W praktyce, improwizacja polega na przekształcaniu tematu utworu w oparciu o jego konstrukcję formalną i szkielet harmoniczny.
Sama idea improwizacji nie jest w historii muzyki niczym nowym. Improwizują w swojej muzyce ludy pierwotne, improwizowali wielcy muzycy klasyczni.
Niemniej, dopiero muzycy jazzowi nadali improwizacji obecne znaczenie, znaczenie w którym partie wyimprowizowane nadają tożsamość twórcom, określają ich przynależność do określonej stylistyki muzycznej.
Brak jest jednoznacznej definicji improwizacji jazzowej. Wszystkie próby zdefiniowania improwizacji łatwo jest zdyskredytować przykładami z rozległej dziedziny muzyki jazzowej, która niezbyt poddaje się definicjom.
Z uwagi na rozległość zagadnienia, ciągły rozwój muzyki i technologii muzycznych oraz zmieniające się poglądy, lepiej takiej definicji nie formułować.
Przyjmijmy, że improwizacja jazzowa jest tym, co większości ludziom, wychowanym na muzycznej tradycji jazzowej, kojarzy się z improwizacją jazzową.
Takie rozwiązanie nie zaliczy do jazzu partii instrumentalnych wyimprowizowanych przez największych muzyków jazzowych wykonywanych przez nieudolnie swingującą orkiestrę symfoniczną, a jednocześnie uzna za improwizację muzykę sprawnie zaprogramowanych urządzeń z udziałem lub nawet bez udziału muzyka jazzowego(!).
Muzyka jazzowa i improwizacja tworzona była w większości przez muzycznych dyletantów, dla których terminologia muzyczna była zupełnie obca lub niepotrzebna. Stąd też w muzyce jazzowej znajdziemy wiele uproszczeń czy wręcz nieprawidłowości wedle tradycyjnej, europejskiej muzykologii. Do najbardziej ewidentnych przykładów należy niemal zupełna rezygnacja z zasad enharmonii.
Improwizacja – definicje i ujęcia teoretyczne
1. Definicje słownikowe
- Improwizacja (za Wikipedią, Słownikiem Kopalińskiego, Słownikiem Języka Polskiego):
Działalność artystyczna lub czynność wykonywana „na poczekaniu”, bez przygotowania. Może dotyczyć mowy, utworu literackiego lub muzycznego, a także wszelkiego działania „ex tempore” – od ręki, spontanicznie.
Etymologia: z francuskiego improvisation i łacińskiego improvisus – „nieprzewidziany, nieoczekiwany”; od in- (nie) + provisus (przewidziany, przygotowany). - W muzyce improwizacja to spontaniczne tworzenie podczas wykonania utworu, czasem polegające na modyfikacji istniejącego tematu lub tworzeniu całkowicie nowej partii.
2. Improwizacja w muzyce – charakterystyka
- Improwizacja muzyczna pozwala instrumentalistom i wokalistom tworzyć utwór w czasie jego wykonywania (np. koncert, jam session).
- Jej początki znajdujemy w:
- Muzyce ludowej (różne kultury świata).
- Muzyce Wschodu (Chiny, Indie, Japonia).
- Muzyce poważnej:
- Barok: basso continuo.
- Klasycyzm: kadencje w koncertach.
- Romantyzm: improwizacje solistów (F. Chopin, F. Liszt, J. Brahms, C. Franck).
- W muzyce rozrywkowej improwizacja jest kluczowa dla jazzu, a w mniejszym stopniu dla bluesa i rocka.
- Choć kojarzy się z pełną spontanicznością, podstawą dobrej improwizacji jest solidne przygotowanie i znajomość techniki muzycznej.
3. Rodzaje improwizacji w muzyce
- Na podstawie istniejącego materiału – twórca komponuje na poczekaniu określony gatunek (fuga, wariacja, fantazja) lub dodaje własne elementy do utworu (np. dodatkowe głosy, basso continuo).
- Wprowadzenie części improwizacyjnej do gotowego utworu – np. kadencja w koncercie instrumentalnym.
- Tworzenie całkowicie nowego utworu – improwizacja w pełni autonomiczna.
Praktyki improwizacyjne były znane zarówno w kulturach prymitywnych, jak i wyrafinowanych. Z tradycji muzyki Wschodu sztuka improwizacji została przejęta przez muzykę chrześcijańską i od XIII w. kodyfikowana w traktatach muzycznych.
4. Improwizacja w historii muzyki klasycznej
- Barok i klasycyzm wymagały od kompozytorów biegłości w improwizacji (J.P. Sweelinck, G. Frescobaldi, D. Buxtehude, G.F. Händel, J.S. Bach, W.A. Mozart, L. v. Beethoven).
- Romantyzm wprowadził dodatkowy element artystyczny i metafizyczny (F. Chopin, F. Liszt, J. Brahms, C. Franck).
- XX wiek: Olivier Messiaen – przykład współczesnego mistrza improwizacji.
5. Improwizacja jazzowa
- Słowo „improwizacja” wywodzi się od angielskiego improve – „ulepszać, doskonalić”.
- W jazzie improwizacja nabiera szczególnego znaczenia – partie wyimprowizowane definiują tożsamość twórcy i przynależność stylistyczną.
- Definicja improwizacji jazzowej jest trudna do sformułowania, ponieważ:
- Dziedzina jest bardzo szeroka i różnorodna.
- Improwizacja zależy od stylu, instrumentu i kontekstu wykonawczego.
- Przyjmuje się więc, że improwizacja jazzowa to wszystko, co większość osób wychowanych w tradycji jazzowej kojarzy z improwizacją w tym gatunku.
6. Charakterystyka improwizacji jazzowej
- Muzyka jazzowa była tworzona przez muzycznych dyletantów, dla których formalna terminologia była często zbędna.
- W rezultacie w jazzie spotykamy uproszczenia i odejścia od tradycyjnej teorii muzyki europejskiej, np. niemal całkowitą rezygnację z zasad enharmonii.
- Improwizacja jazzowa może obejmować zarówno spontaniczne tworzenie melodii, jak i zaawansowane operowanie harmonią i rytmem.
7. Podsumowanie
- Improwizacja jest akt twórczy zbieżny z wykonaniem utworu, nadający muzyce unikalny i jednorazowy charakter.
- W muzyce klasycznej i rozrywkowej jej rola ewoluowała – od basso continuo i kadencji w koncertach po kluczowy element jazzu.
- Mimo że improwizacja wydaje się spontaniczna, opiera się na wiedzy, technice i znajomości formy muzycznej, co pozwala artystom tworzyć złożone, wyraziste i indywidualne wypowiedzi muzyczne.
Oto propozycja tabelarycznej wersji opracowania improwizacji, w formie klarownej i przystępnej do materiałów dydaktycznych:
| Aspekt | Opis / Definicja | Przykłady / Uwagi praktyczne |
|---|---|---|
| Definicja słownikowa | Działalność artystyczna wykonywana „na poczekaniu”, bez przygotowania. Dotyczy muzyki, literatury, teatru. | Etymologia: fr. improvisation, łac. improvisus – „nieprzewidziany, nieoczekiwany”. |
| Improwizacja muzyczna | Spontaniczne tworzenie partii muzycznej w czasie jej wykonania. Może polegać na modyfikacji tematu lub tworzeniu nowego utworu. | Ludowa muzyka pierwotna; barok – basso continuo; klasycyzm – kadencje; romantyzm – solistyczne improwizacje; jazz – główna forma ekspresji. |
| Rodzaje improwizacji | 1) Tworzenie na podstawie istniejącego materiału (fuga, wariacja, fantazja).2) Dodanie części improwizacyjnej do gotowego utworu (kadencja).3) Tworzenie całkowicie nowego utworu. | Praktyki znane w kulturach Wschodu i Europy; kodyfikowane od XIII w. |
| Improwizacja w muzyce klasycznej | Wymaga biegłości w technice i znajomości harmonii. | Barok i klasycyzm: Sweelinck, Frescobaldi, Buxtehude, Händel, Bach, Mozart, Beethoven.Romantyzm: Chopin, Liszt, Brahms, Franck. |
| Improwizacja jazzowa | Partie wyimprowizowane definiują tożsamość artysty i stylistykę utworu. | Jazz – główny gatunek improwizacji.Charakterystyczna swoboda rytmiczna i harmoniczna.Nieprzestrzeganie tradycyjnej enharmonii. |
| Specyfika jazzowa | Trudno zdefiniować jednoznacznie; opiera się na tradycji słuchowej i praktyce muzycznej. | Improwizacja może być spontaniczna, ale wymaga przygotowania i znajomości formy utworu. |
| Wnioski | Improwizacja to akt twórczy zbieżny z wykonaniem, nadający muzyce charakter jednorazowy i indywidualny. | Obecna zarówno w muzyce klasycznej, tradycyjnej, jak i jazzowej; wymaga połączenia wiedzy, techniki i kreatywności. |
Oto tekstowa wersja diagramu/drzewa improwizacji, pokazująca powiązania typów, epok i przykładów muzycznych:
IMPROWIZACJA
│
├── 1. Improwizacja w muzyce klasycznej
│ │
│ ├─ Barok
│ │ ├─ basso continuo
│ │ └─ Twórcy: J.P. Sweelinck, G. Frescobaldi, D. Buxtehude, G.F. Händel, J.S. Bach
│ │
│ ├─ Klasycyzm
│ │ ├─ Kadencje w koncertach
│ │ └─ Twórcy: W.A. Mozart, L. v. Beethoven
│ │
│ └─ Romantyzm
│ ├─ Improwizacje solistów
│ └─ Twórcy: F. Chopin, F. Liszt, J. Brahms, C. Franck
│
├── 2. Improwizacja w muzyce ludowej i tradycjach Wschodu
│ │
│ ├─ Kultury pierwotne: spontaniczne melodie i rytmy
│ ├─ Chiny, Indie, Japonia: rozwinięta sztuka improwizacji
│ └─ Od XIII w.: wpływ na muzykę chrześcijańską, traktaty teoretyczne
│
├── 3. Improwizacja jazzowa
│ │
│ ├─ Partie wyimprowizowane definiują styl i tożsamość artysty
│ ├─ Charakterystyczna swoboda rytmiczna i harmoniczna
│ ├─ Często łamana tradycyjna teoria muzyki (np. enharmonia)
│ └─ Znaczący wpływ na rozwój współczesnej muzyki improwizowanej
│
└── 4. Rodzaje improwizacji
│
├─ Na podstawie istniejącego materiału
│ ├─ Fuga, wariacja, fantazja
│ └─ Dodawanie głosów, basso continuo
│
├─ Wprowadzenie części improwizacyjnej do utworu
│ └─ Kadencje w koncertach instrumentalnych
│
└─ Tworzenie zupełnie nowego utworu
└─ Swobodna, autorska kreacja w czasie wykonania