1. Kadencja harmoniczna
Definicja:
(od łac. cadere – „opadać”)
Kadencja to połączenie akordów, które może:
- wyraźnie zakończyć odcinek, część lub całość utworu,
- zatrzymać narrację,
- stworzyć efekt zawieszenia, zapytania, przecinka lub zaskoczenia.
1.1 Rodzaje kadencji
| Typ kadencji | Schemat funkcji | Komentarz |
|---|---|---|
| Doskonała / autentyczna | T → D → T | Dominanta prowadzi bezpośrednio do toniki; mocne rozwiązanie. |
| Kościelna / plagalna | T → S → T | Subdominanta prowadzi do toniki; łagodniejsze zakończenie. |
| Zawieszona (półkadencja) | S → D, T → D | Akord kończy się na dominancie; rozwiązanie następuje później. |
| Wielka doskonała | S → D → T | Zawiera wszystkie trzy funkcje harmoniczne w pełnym przebiegu. |
| Mała doskonała | D → T | Proste, mocne zakończenie dwóch akordów. |
| Eolska | °D → °T | Kadencja w tonacji molowej, łagodniejsza barwa. |
| Dorycka | +S → °T lub +S → D → °T | Modalny charakter, bardziej subtelny kontrast. |
| Zwodnicza | D → (°)TVI / D → (°)TIII | Dominanta rozwiązuje się na VI lub III zamiast I; efekt zaskoczenia. |
| Pikardyjska | D → T³ | Dominanta w molowej tonacji przechodzi w tonikę z tercją durową. |
| Neapolitańska | °SII♭ → D → (°)T | Wprowadza kontrast modalny i chromatyczny. |
| Landina | Głos w sopranie: 7 → 6 → 1 | Charakterystyczny dla średniowiecza i renesansu. |
Legenda funkcji:
- °T – tonika molowa (z tercją małą)
- °S – moll subdominanta
- +S – durowa subdominanta
- D – dominanta durowa
1.2 Przykłady kadencji w praktyce
| Typ kadencji | Tonacja | Progresja | Funkcje |
|---|---|---|---|
| Doskonała (wielka) | C-dur | Fmaj7 → G7 → Cmaj7 | S → D → T |
| Plagalna | C-dur | Fmaj7 → Cmaj7 | S → T |
| Eolska | a-moll | E7 → Am | D → T |
| Zawieszona | C-dur | Dm7 → G7 | S → D |
| Frygijska | a-moll | B♭maj7 → E7 → Am | ♭II → D → T |
| Zwodnicza | C-dur | G7 → Am | D → TVI |
| Pikardyjska | a-moll | E7 → A | D → T³ |
| Neapolitańska | c-moll | D♭maj7 → G7 → Cm | ♭II → D → T |
2. Reharmonizacja kadencji
Techniki:
- alteracje akordów
- substytucje diatoniczne i trytonowe
- przesunięcia i permutacje funkcji
Obszary kadencyjne:
Fragmenty prowadzące do punktu rozwiązania (V → I) lub do kolejnego cyklu.
| Typ obszaru | Definicja |
|---|---|
| Kadencje | Akordy realizujące dominanta → non-dominanta (np. V-I, II-V-I) |
| Cykle kwintowe | Kolejne akordy o powiązanej funkcji, często w ruchu kwintowym |
| Turnarounds | Krótka progresja prowadząca z powrotem do początku formy, często 4-taktowa |
Przykłady reharmonizacji kadencji IV–V–I w C-dur:
| Nr | IV / II | V | I | Komentarz |
|---|---|---|---|---|
| 1 | F | G | C | Podstawowa kadencja |
| 2 | Dm7 | G7 | CΔ | Diatoniczna substytucja II7 zamiast IV |
| 3 | Bm7♭5 | Ealt | Am9 | Trytonowa substytucja akordu II, modalna zamiana tonacji |
| 4 | A♭7 | G7 | CΔ9 | Trytonowa substytucja akordu II z alteracją |
| 5 | E♭m7 | A♭7 | Dm7 → G7 → CΔ9 | Zwiększenie rytmu harmonicznego przez II–V |
3. Turnaroundy jazzowe
Definicja:
Turnaround – krótka progresja akordowa, która zwykle:
- Zamyka fragment utworu (np. koniec frazy, refrenu).
- Prowadzi z powrotem do początku formy lub do akordu tonicznego.
- Ma często charakter cykliczny – można ją powtarzać wielokrotnie.
Najprościej: turnaround to sposób, w jaki muzyka „zawraca” i przygotowuje grunt do kolejnego wejścia toniki.
- Najczęściej spotykany schemat w tonacji durowej: I – vi – ii – V – I (np. w C-dur: Cmaj7 – Am7 – Dm7 – G7 – Cmaj7).
- W jazzie często stosuje się różne warianty: z dominantą na VI, zapożyczone modalnie, bluesowe czy balladowe.
- Funkcje w turnarounds: T (tonika), S (subdominanta), D (dominanta), z możliwością stosowania relatywnych zamienników (T rel., S rel., D rel.).
Rola w muzyce:
- Strukturalna: spina formę utworu (np. w 12-taktowym bluesie lub standardach AABA).
- Improwizacyjna: daje ruch harmoniczny, miejsce na frazowanie.
- Estetyczna: urozmaica zakończenia fraz i zapobiega monotonii.
Najpopularniejsze schematy:
- Klasyczny diatoniczny: I – vi – ii – V – I
- Z dominantą na VI: I – VI7 – ii – V – I
- Zapożyczony modalnie: I – ♭III7 – ii – V – I
- Bluesowy: I – ♭VI7 – V7 – I
- Balladowy: ii – V – I – VI7
- Cykl kwintowy: iii – VI7 – ii – V – I
3.1 Turnaroundy w C-dur (funkcje harmoniczne)
| Typ | Funkcje | Progresja | Komentarz |
|---|---|---|---|
| Klasyczny diatoniczny | T – Trel – S – D – T | Cmaj7 – Am7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | Miniatura tonalności, zamyka i otwiera frazę |
| Z dominantą na VI | T – Dsek – S – D – T | Cmaj7 – A7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | A7 działa jak dominanta sekundowa, prowadzi do ii |
| Zapożyczony modalnie | T – Dmod – S – D – T | Cmaj7 – E♭7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | Modalny kolor, często w standardach |
| Bluesowy | T – Dmod – D – T | Cmaj7 – A♭7 – G7 – Cmaj7 | Typowy jazzowy blues, mocny kontrast |
| Balladowy | S – D – T – Dsek | Dm7 – G7 – Cmaj7 – A7 | Liryczny charakter, wolne tempo |
| Cykl kwintowy | Trel – Dsek – S – D – T | Em7 – A7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | Rozszerzony ruch kwintowy, charakterystyczny dla bebopu |
3.2 4-taktowe schematy w C-dur
| Typ | Takt 1 | Takt 2 | Takt 3 | Takt 4 | Komentarz |
|---|---|---|---|---|---|
| Klasyczny diatoniczny | Cmaj7 (T) | Am7 (Trel) | Dm7 (S) | G7 (D) | Najbardziej podstawowy, zamyka i otwiera frazę |
| Z dominantą na VI | Cmaj7 (T) | A7 (Dsek) | Dm7 (S) | G7 (D) | A7 przygotowuje ii, często w standardach |
| Zapożyczony modalnie | Cmaj7 (T) | E♭7 (Dmod) | Dm7 (S) | G7 (D) | Modalny kolor bluesowy / jazzowy |
| Bluesowy | Cmaj7 (T) | A♭7 (Dmod) | G7 (D) | Cmaj7 (T) | Typowe w jazzowym bluesie i bebopie |
| Balladowy | Dm7 (S) | G7 (D) | Cmaj7 (T) | A7 (Dsek) | Liryczny, wolny charakter |
| Cykl kwintowy | Em7 (Trel) | A7 (Dsek) | Dm7 (S) | G7 (D) | Rozszerzony cykl kwintowy |
3.3 Relacje funkcjonalne i zamiany
| Funkcja | Akord główny | Relatywny zamiennik | Zastosowanie |
|---|---|---|---|
| T (Tonika) | Cmaj7 | Am7 (T rel.) | Turnaroundy I–vi–ii–V |
| S (Subdominanta) | Dm7 | Bm7♭5 (S rel.) | Tonicyzacja relatywnej molowej |
| D (Dominanta) | G7 | Em7 (D rel.) | Łagodniejsza dominanta w cyklu kwintowym |
Przykład praktyczny – zamiany:
| Oryginał | Z relacjami |
|---|---|
| Cmaj7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | Am7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 (T → T rel.) |
| Dm7 – G7 – Cmaj7 | Bm7♭5 – E7 – Am7 (S → S rel.) |
| Em7 – A7 – Dm7 – G7 | Em7 – A7 – Dm7 – Em7 (D → D rel.) |
3.4 Turnaroundy w różnych tonacjach (C / F / G)
| Typ | Tonacja | Progresja klasyczna | Progresja z relacjami | Komentarz |
|---|---|---|---|---|
| T ↔ T rel. | C-dur | Cmaj7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | Am7 – Dm7 – G7 – Cmaj7 | T rel. = Am7 |
| T ↔ T rel. | F-dur | Fmaj7 – Gm7 – C7 – Fmaj7 | Dm7 – Gm7 – C7 – Fmaj7 | Analogicznie |
| T ↔ T rel. | G-dur | Gmaj7 – Am7 – D7 – Gmaj7 | Em7 – Am7 – D7 – Gmaj7 | Em7 = T rel. |
To uporządkowanie pozwala na szybkie odniesienie się do:
- typów kadencji i ich schematów funkcjonalnych,
- przykładów progresji w praktyce,
- technik reharmonizacji i substytucji,
- turnaroundów w jazzie w różnych tonacjach i wariantach funkcyjnych.
MAPA KADENCJI I TURNAROUNDÓW
1. Funkcje harmoniczne
T – tonika (Cmaj7 w C-dur)
Trel – tonika relatywna (Am7 w C-dur)
S – subdominanta (Dm7 / Fmaj7)
Srel – subdominanta relatywna (Bm7♭5)
D – dominanta (G7)
Drel – dominanta relatywna (Em7)
2. Typowe kadencje (C-dur / a-moll)
| Typ kadencji | Schemat funkcyjny | Przykład (C-dur / a-moll) |
|---|---|---|
| Doskonała (wielka) | S → D → T | Fmaj7 → G7 → Cmaj7 |
| Mała doskonała | D → T | G7 → Cmaj7 |
| Plagalna | S → T | Fmaj7 → Cmaj7 |
| Eolska | D → T | E7 → Am |
| Zawieszona | S → D | Dm7 → G7 |
| Frygijska | ♭II → D → T | B♭maj7 → E7 → Am |
| Zwodnicza | D → TVI / D → TIII | G7 → Am / G7 → Em |
| Pikardyjska | D → T³ | E7 → A |
| Neapolitańska | ♭II → D → T | D♭maj7 → G7 → Cm |
| Landina | głos sopran: 7→6→1 | G → A → C w sopranie |
3. Turnaroundy – 4-taktowe pętle (C-dur)
| Typ turnaroundu | Funkcje harmoniczne | Progresja (C-dur) | Komentarz |
|---|---|---|---|
| Klasyczny diatoniczny | T → Trel → S → D → T | Cmaj7 → Am7 → Dm7 → G7 → Cmaj7 | Podstawowy, zamyka i otwiera frazę |
| Z dominantą na VI | T → Dsek → S → D → T | Cmaj7 → A7 → Dm7 → G7 → Cmaj7 | A7 → ii (dominanta sekundowa) |
| Zapożyczony modalnie | T → Dmod → S → D → T | Cmaj7 → E♭7 → Dm7 → G7 → Cmaj7 | Modalny kolor, blues / jazz |
| Bluesowy | T → Dmod → D → T | Cmaj7 → A♭7 → G7 → Cmaj7 | Typowy dla bluesa i bebopu |
| Balladowy | S → D → T → Dsek | Dm7 → G7 → Cmaj7 → A7 | Wolne tempo, liryczny charakter |
| Cykl kwintowy | Trel → Dsek → S → D → T | Em7 → A7 → Dm7 → G7 → Cmaj7 | Rozszerzony ruch kwintowy |
4. Zamiany funkcjonalne (relacje)
T → Trel (Cmaj7 → Am7)
S → Srel (Dm7 → Bm7♭5)
D → Drel (G7 → Em7)
Przykład zastosowania w turnaroundach:
Oryginalny I–vi–ii–V:
Cmaj7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
Z zamianami relacyjnymi:
Am7 → Bm7♭5 → E7 → Cmaj7
5. Mapowanie kadencji do funkcji T/S/D
Tonika (T):
- Cmaj7 (C-dur)
- Trel = Am7 (vi)
Subdominanta (S):
- Dm7 (ii), Fmaj7 (IV)
- Srel = Bm7♭5 (viiø)
Dominanta (D):
- G7 (V7)
- Drel = Em7 (iii)
Schemat myślenia:
- T ↔ Trel = bardziej płynna tonika
- S ↔ Srel = tonicyzacja relatywnej molowej
- D ↔ Drel = łagodniejsza dominanta w cyklu kwintowym
6. Przykładowy „kompletny” turnaround w C-dur z funkcjami
T Trel S D T
Cmaj7 → Am7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
- Możliwe zamiany:
T → Trel: Am7 zamiast Cmaj7
S → Srel: Bm7♭5 zamiast Dm7
D → Drel: Em7 zamiast G7
- Efekt: jazzowy, bardziej „bebopowy” charakter, ruch harmoniczny bogatszy kolorystycznie.
PODSUMOWANIE – KADENCJE I TURNAROUNDY (C-dur)
1. Kadencje klasyczne
Doskonała (wielka) S → D → T Fmaj7 → G7 → Cmaj7
Mała doskonała D → T G7 → Cmaj7
Plagalna S → T Fmaj7 → Cmaj7
Eolska D → T E7 → Am
Zawieszona S → D Dm7 → G7
Frygijska ♭II → D → T B♭maj7 → E7 → Am
Zwodnicza D → TVI G7 → Am
Pikardyjska D → T³ E7 → A
Neapolitańska ♭II → D → T D♭maj7 → G7 → Cm
2. Turnaroundy 4-taktowe (C-dur)
Klasyczny diatoniczny T → Trel → S → D → T Cmaj7 → Am7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
Z dominantą na VI T → Dsek → S → D → T Cmaj7 → A7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
Zapożyczony modalnie T → Dmod → S → D → T Cmaj7 → E♭7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
Bluesowy T → Dmod → D → T Cmaj7 → A♭7 → G7 → Cmaj7
Balladowy S → D → T → Dsek Dm7 → G7 → Cmaj7 → A7
Cykl kwintowy Trel → Dsek → S → D → T Em7 → A7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
3. Relacje funkcyjne (zamiany w jazzowych reharmonizacjach)
T → Trel Cmaj7 → Am7
S → Srel Dm7 → Bm7♭5
D → Drel G7 → Em7
4. Turnaround z zamianami relacyjnymi (bebopowy efekt)
Oryginał: Cmaj7 → Am7 → Dm7 → G7 → Cmaj7
Z relacjami: Am7 → Bm7♭5 → E7 → Cmaj7
- Funkcja „T rel.” = tonika relatywna (vi)
- Funkcja „S rel.” = subdominanta relatywna (viiø)
- Funkcja „D rel.” = dominanta relatywna (iii)