HARMONIA A FORMA – Temat

Muzyka jazzowa wykształciła stosunkowo niewiele form, w których najbardziej popularne jest wariacyjne przetworzenie skomponowanego tematu. Ilość owych przetworzeń (chorusów) uzależniona jest od wielu czynników (kondycji, umiejętności, twórczego improwizowania, ograniczonego czasu, aranżacji itp.) przy czym nie obowiązuje klasyczna zasada stopniowego oddalania się przy od tematu ? ważne jest utrzymanie jego nastroju. Chorusy są z reguły oparte o funkcje harmoniczne tematu; stąd związek harmoniki z formą należy rozpatrywać w kontekście określonego przez kompozytora tematu. To stwierdzenie nie dotyczy niektórych przejawów formy otwartej jazzu Free nie posiadającej tematu, w której materiał dźwiękowy podlega ustawicznym zmianom. Formę otwartą posiadały także wczesne spiritualsy, gospelsy i bluesy.
Osobną kategorię stanowią formy ragtimów i suit jazzowych, w których harmonika pełni rolę czynnika konstrukcyjnego.

I Temat i jego wariacyjne przetworzenie.

A Harmonia jako jeden z elementów konstrukcyjnych tematu.

?System oznaczeń funkcyjnych kryje w sobie pewne niebezpieczeństwo, polegające na pomijaniu charakterystycznych dla jazzu ubocznych centrów tonalnych. Te powstają wtedy, gdy w krótkim przebiegu harmonicznym ? który brzmi dla osoby wykształconej w europejskiej tradycji całkowicie jednoznacznie ? jakiś akord wyróżniony zostanie bardzo silnie dynamicznymi, rytmicznymi, brzmieniowymi lub melodycznymi środkami (powtórzenie szeregu akordów może podkreślić to jeszcze bardziej), albo wtedy, gdy częściom składowym dłuższego pochodu akordów nada się charakter docelowy, samodzielny (np. Położenie nacisku na połączenie II ? V). Znaczenie centrów ubocznych może ulegać zmianie w czasie trwania utworu, mogą one np. Występować z coraz większym napięciem emocjonalnym, a potem przemijać.? Tak więc istota harmonii jazzowej to owe nastepujące po sobie uboczne centra tonalne, harmoniczne punkty ciężkości, których czas i miejsce występowania uzasadnia wiele czynników: właściwość stylu wykonawczego, intensywność muzyki, wrażliwość kompozytora-wykonawcy, itp.
Punkty ciężkości wprowadzają do muzyki napięcie, które niemal natychmiast zostaje rozładowane, po czym następuje ponowna kulminacja napięcia i jego rozwiązanie.
W przeciwieństwie do muzyki europejskiej, operując szerokimi łukami napięciowymi (dominanty może trwać i rozwijać się przez kilka taktów) muzyka jazzowa preferuje łuki. Napięcie i jego rozwiązanie następuje w bardzo krótkim czasie (nawet dwa razy w takcie). Zagęszczenie centrów tonalnych powoduje znaczny wzrost ekspresji muzyki jazzowej, której intensywność potęgowana jest jeszcze stosowaniem silnie dysonujących akordów.

Taka budowa tematów jazzowych umożliwia wielokrotne ich powtórzenie, bowiem wejście na tonikę pierwszego taktu staje się naturalne poprzez użycie końcowej dominanty lub jej formy. Chcąc zakończyć konstrukcję należy w miejsce dwóch ostatnich taktów wstawić jedną z form kadencji:
a) I ? Ix ? IV ? Ivo | I/V ? IIx ? Ix ? Ix
b) I ? I ? Iix ? Vx | I ? I ? I ? I
c) I ? I ? VII-VII | I ? IV ? I ? I
d) I ? I ? IIIx ? IIIx | Vim ? Vim ? Ix ? Ix
e) IIIm ? IIIm ? VIm ? VIm | IIx ? Vx ? I ? I itp.

Wyżej wymienione przykłady nie wyczerpują oczywiście wszystkich możliwych układów harmonicznych spotykanych w dwunastotaktowej formie tematu. Różnorodność ich bywa ograniczona jednak pewnymi niezmiennikami: Temat rozpoczyna się toniką (formą toniki), piąty takt ? formą subdominanty.
Nieco inaczej jawi się harmonika dwunastotaktowych form trzecionurtowych, w których podporządkowana jest ona mniej lub bardziej konsekwentnie prowadzoną techniką dźwiękową oraz czynnikami fakturalnymi (przykład 44) a także w dwunastotaktowych tematach freejazzowych, w których dominantowo-subdominantowe następstwo w dziewiątym i dziesiątym takcie oraz subdominanta taktu piątego nadają utworowi kształt architektoniczny będący pomostem między tradycyjną formułą harmoniczną bluesa a całkowicie nowoczesnym, atonalnym taktowaniem materiału.
2. Temat szesnastkowy.
Temat szesnastkowy charakteryzuje niektóre bluesy, spiritualsy, gospelsy, coon-songi, popularne przeboje i tańce (foxtrott, charleston itp.), utwory dixielandowe, swingowe, nowoczesne i jazz-rockowe.
Zbudowane są z ośmiotaktowego poprzednika i ośmiotaktowego następnika. Poprzednik kończy się kadencją zawieszoną; następnik ? toniką (przykład 63). Równie często szesnastotaktowy temat występuje bez wyraźnego podziału na poprzednik i następnik zawierając w sobie przebieg modulacyjny (przykład 64), zboczenie modulujące progresję lub inne środki harmoniczne.

3. Temat ośmiotaktowy.
Z tematu tego korzystały niektóre archaiczne bluesy, gospelsy i utwory jazzowe (rzadko) (przykład 65). Zawierają one cały zasób środków harmonicznych charakterystycznych dla jazzu.
4. Temat trzydziestodwutaktowy.
Stosowany jest głównie w balladach jazzowych oraz popularnych przebojach muzyki rozrywkowej. Przybiera najczęściej formę AABA zbudowaną z symetrycznych, ośmiotaktowych zdań. Część B, kontrastująca z częściami A, rozpoczyna się zwykle toniką (paralelą toniki) lub subdominantą; kończy ? dominantą prowadzącą do toniki pojawiającej się po raz trzeci części A.
B. Harmonia wariacyjnych powtórzeń tematu.
Harmonia jest jednym z najważniejszych elementów chorusu. Utrzymuje improwizujących muzyków w dyscyplinie wyznaczając im ramy czasowe i materiał dźwiękowy; decyduje o klimacie utworu i stylu wykonawczym. Duża swoboda wykonawcza sprawia, że harmonia poszczególnych chorusów może ulegać zmianom polegającym na:
a) wtrącaniu do przebiegu nowych akordów zagęszczających fakturę
b) stosowaniu akordów silniej lub słabiej dysonujących w zależności od intensywności solówki, poziomu dynamicznego lub tempa
c) zrytmizowaniu przebiegu harmonicznego będącym konsekwencją off-beatowej rytmiki i swingu
d) znacznym odejściu od funkcji podstawowych tematu w przypadku improwizacji bez towarzyszenia innych instrumentów lub w oparciu o perkusję. Powyższe zmiany mogą powstawać w trakcie wykonywania utworu, w wyniku twórczego zaangażowania muzyków; mogą być przygotowane wcześniej (zaaranżowane) ? dotyczy zwłaszcza zespołów z dużą obsadą instrumentalną lub chórów.