Harmonia a melodia

Melodia jest jednym z ważniejszych elementów utworu jazzowego. Inspiruje harmonię (temat) a harmonia wpływa na melodię (chorus). Takie wzajemne przenikanie podkreśla fakt jednorodnej przeszłości. Zarówno harmonia, jak i melodia jazzowa ukształtowane zostały przez blue notes. Nałożenie się skali pentatonicznej na europejską skalę jońską doprowadziło do powstania skali bluesowej (od dźwięku c: c ? d ? es ? e ? f ? g ? a ? b ? h). Niepewność w intonowaniu i wykorzystaniu blue notes osłabiała ich rolę dźwięków prowadzących (septymy S i T oraz dominantową funkcję akordu piątego stopnia. Po dodaniu do skali bluesowej nowej blue note ? dźwięku fis c ? d ? es ? e ? f ? fis – g ? a ? b ? h) skala zawierała dziesięć spośród dwunastu dźwięków (prócz cis i gis). Umożliwiało to wykorzystanie skali bluesowej jako doskonałego materiału improwizacyjnego tym bardziej, że ?brakujące? dźwięki cis (des) i gis (as) można łatwo otrzymać na drodze alteracji niemodulującej.
Improwizacyjny charakter jazzu powodował niejednokrotnie tarcia między melodią a jej tłem harmonicznym. Wyrazem dążenia do zacieśnienia związku melodii z harmonią było stopniowe rozszerzanie prostych funkcji poprzez wzbogacanie akordów tercjami warstwowymi. Wtapianie dźwięków meldoii w akordy było procesem długotrwałym, dlatego też funkcjonował cały szereg dźwięków obcych, które urozmaicały konstrukcje, rozwijając przy ty linię melodyczną, np.:
a) pojedyncze opóźnienie nieprzygotowane (przykład 47)
b) poczwórne opóźnienie przygotowane (przykład 48)
c)antycypacje (wyprzedzenia) będące konsekwencją synkopy wyprzedzającej (przykład 49)
d) pojedyncze , podwójne (itd.) dźwięki oraz akordy przejściowe (przykład 50)
e) dźwięki pomocnicze (przykład 51)
f) dźwięki zamienne (przykład 52)
g) dźwięki oderwane (przykład 53)
h) inne
Melodia tematu niesie w sobie pewne treści harmoniczne (klimat, dźwięki prowadzące, alterowanie, itp.). Nawet wtedy, gdy podawana jest przez solowy instrument melodyczny lub w unisonie nasuwa pewne skojarzenia tonalne (za wyjątkiem niektórych utworów trzecionurtowych i Free). Najczęściej jednak wraz z melodią funkcjonuje jej harmoniczne wypełnienie zwane też w jazzie ?remplisage? lub ?background?.
Background nalezy rozpatrywać w trzech płaszczyznach:
1. Akordowej
2. Polifonizującej
3. Polifonicznej

Ad.1. Wypełnienie akordowe może zawierać:
a) ostinato harmoniczne- stały zwrot harmoniczny powtarzany w trakcie trwania melodii, oparty zwykle na pochodach równoległych akordów w formie progresji niemodulującej, z planem harmonicznym różnym od planu harmonicznego melodii (przykład 54).
b) pedał orkiestrowy ? akordy wytrzymywane przez orkiestrę w dowolnych rejestrach, pokrywające się z harmonią (przykład 55)
c) nuta stała (nuty stałe) ? przetrzymywany dźwięk (dźwięki) w średnim lub wysokim rejestrze, na tle którego rozwija się melodia tematu z własnym planem harmonicznym (przykład 56).
d) nuta pedałowa ? umieszczona w basie nuta stała, najczęściej prymatoniki lub dominanty (także jednocześnie), na tle której mogą zachodzić skomplikowane zjawiska harmoniczne lub wątki melodyczne (przykład 57)
e) akordy sfigurowane ? rozłożone akordy funkcji tematu (przykład 58)
Ad. 2. Na wypełnienie polifonizujące składają się:
a) dopełnienie melodyczne ? pojawiające się w pauzach i dłuższych wartościach, przerwach między frazami, zdaniami lub okresami krótkie odpowiedzi melodyczne (przykład 59).
b) riffy ? dwu lub więcej taktowe zwroty melodyczne powtarzane w postaci ostinata melodycznego lub harmonicznego na dłuższym odcinku (przykład 60).
c) głos harmoniczny ? nie pokrywająca się z melodią ani z basem melodia utworzona z dźwięków akordowych, umieszczona niżej od melodii głównej i nie krzyżująca sięz nią (przykład 61).
Ad. 3. Wypełnienie polifoniczne stanowi:
a) kontrapunkt ? samodzielna linia melodyczna prowadzona jednocześnie z melodią główną, oparta najczęściej na jej planie harmonicznym (przykład 62)
b) inne, występujące rzadziej, formy wypełnienia (fugato,kanon,stretto, itp.).
Melodia umieszczona jest najczęściej w głosie najwyższym, rzadziej w basie lub głosie środkowym. Od backgroundu różnić się może barwą, dynamiką lub planem akustycznym (w nagraniach).
Szczególnie wazna w jazzie melodia basu, która rozszerza i urozmaica fakturę utworu. Sposób prowadzenia partii basu uzależniony jest od melodii i harmonii tematu. Melodia głosu basowego:
a) unika ruchu prostego w stosunku do melodii tematu
b) rozbudowanej linii melodycznej tematu przeciwstawia melodię statyczną (i odwrotnie)
c) unika następujących po sobie trzech takich samych interwałów
d) postępuje krokiem sekundowym po skoku o oktawę (lub innym interwałem w kierunku przeciwnym)
e) powtarza dźwięki lub przerzuca je o oktawę
f) swobodnie traktuje harmonię na słabych częściach taktu i w czasie trwania akordu przestrzegając zasad harmonicznych na mocnych częściach taktu.

Melodia główna może być prowadzona solo, w unisonie (instrumenty jednorodne lub różnorodne), może być także zwielokrotniona oktawą lub oktawami (górnymi lub dolnymi). Zwielokrotnienie melodii tercją i sekstą gamowłaściwą nosi nazwę prowadzenia kordowego, zwielokrotnienie realne (stałymi interwałami) ? mikstury.

Związek harmonii z melodią jawi się szczególnie wyraźnie w improwizacji, gdzie melodia jest wyrazem wrażliwości, harmonia staje się płaszczyzną łączącą muzyka-solistę z resztą zespołu.
Praktyka jazzowa używa szeregu skal, którymi posługuje się w improwizacji.
1. Skale pięciostopniowe:
a) pentatonika bezpółtonowa (c ? d ? e ? g ? a ) nadaje się na akordy C, Ais, Des, Fmnj, itp.
b) pentatonika półtonowa (c ? des- f ? g ? as) dla akordów Cm lub c- d ? fis ? g ? a dla akordów D/C
c) pentatonika bluesowa (c ? es -f -g -b)
d) pentatoniki indyjskie:
? c ? e ? fis ? a ? b
? c ? es ? f ? as ? b
? c -d ? f- g ? a

2. Skale sześciotonowe:
a) bluesowa (c ? es ? f ? fis ? g ? b)
b) indyjskie:
– c ? des ? e ? fis ? a ? b
? c ? des ? e ? fis ? as ? b
c) całotonowa (c -d -e ? fis ? gis ? ais dla akordów C, D, E, Fis, Gis, Ais
d) kombinowane:
? c ? dis ? e ? fis ? g ? ais dla akordów C lub Esm
? c ? des ? e ? fis ? g ? ais dla akordów C lub Ges

3. Skale siedmiostopniowe:
a) jońska ( c- d ? e ? f ? g ? a ? h)
b) dorcka (c ? d ? es ? f – g – a ? b)
c) frygijska (c ? des ? es ? f ? g ? as ? b)
d) lidyjska (c ? d ? e ? fis ? g – a ? h)
e) miksolidyjska (c ? d ? e ? f ? g ? a ? b)
f) eolska (c ? d ? es ? f ? g ? as ? b)
g) lokrycka (c ? des ? es -f ? ges ? as ? b)
h) lidyjska zwiększona (c ? d -e ? fis ? gis ? a ? h)
i) lidyjska zmniejszona (c – d ? es ? fis ? g ? a ? h)
j) bluesowa (c ? es ? e ? f ? ges ? g ? b)
k) major harmoniczny (c- d ? e ? f ? g ? as ? h)
l) minor harmoniczny (c ? d -es ? f -g ? as ? h)
4. Skale ośmiotonowe:
a) zmniejszone:
– c ? d ? es ? f ? ges ? as ? heses ? ceses ? dla akordu Co
– c ? des ? es ? e ? fis ? g ? a ? b dla C
b) bluesowe:
– c ? d ? es ? e ? f -g ? a ? b
– c ? d ? es -f ? ges ? g ? b
– c ? es -e -f -ges ? g ? a ? b
5. Skale dziwięciotonowe:
a) bluesowa (c ? d ? es ? e ? f ? ges ? g ? a ? b)
b) inne
6. Skale o większej ilości dźwięków:
a) dziesięciotonowe
b) jedenastotonowe
c) dwunastotonowe (serie)
d) chromatyczna
7. Skale trychordalne i tetrychordalne
8. Skale systemu nietemperowanego.
Oprócz dźwięków o ustalonej wysokości melodyka jazzu posługuje się dźwiękami ?za niskimi lub ?za wysokimi?, które na tle akordu stają się źródłem szczególnego napięcia podobnie jak często stosowane w jazzie glissanda i off-pitches (dźwięki o nieokreślonym co do wysokości początków).